Адам улуну тарыхында сунмай тургъанлай жарашдырылгъан жангы затла

Белгили алим Дмитрий Менделеевге аны барыбыз да билген «химия таблицасы» тюшюнде кёрюннгенди деген таурух жюрюйдю. Ол кеси уа иш керти да алай болгъан эди деп бир заманда да айтмагъанды. Аны къой, таблицаны кёп жылланы ичинде къаты ишлей кетип къурагъанын чертгенди.

Ол алай болсун. Алай саулай дунияны, жашауну тюрлендирген бир-бир затла уа кертиси бла да сунмай тургъанлай жарашдырылгъандыла. Биз мында аланы бир талай кесеги бла шагъырейлендирейик.

Темир-бетон

1867 жылда Парижде бардырылгъан Битеудуния кёрмючде французлу бахчачы Жозеф Монье битимле орнатыргъа деп кеси къурагъан бетон орунну кёргюзтгенди. Ол таза бетондан угъай, ичинде темир чыбыкълары бла алай этилген эди.

Монье Тюильри дворецде апельсин тереклеге къараучу болуп ишлей эди. Бетон орунлада ёсген битимлени жазда тышына чыгъарып, къышда уа теплицагъа кетерип болгъанды. Алай этмесе, орунла бузлап жарыла эдиле.

Аланы къатыракъ этерча, Монье темир чыбыкъла бла сынаула этип башлайды. Ол бетонну алай кючлендирирге боллугъун ары дери да эшитген болур эди, алай чыбыкъладан аула ишлеген оюм а, биринчиден, аны башына келеди. Излем ишини кезиуюнде Монье чыбыкъланы жатдырып эмда сюелтип салса, бетон орун бютюнда къаты болгъанын эслегенди. Эсге сала айтсакъ, темир жолланы ишлеуде хайырланылгъан бетон шпалаланы да ма бу адам къурагъанды.

Нобельни саугъасы

1888 жылда француз газетледен биринде «Ёлюм сатыучу кеси да ёлгенди» деген некролог басмаланады. Анда Альфред Нобель ауушханны юсюнден жазыла эди. Алай бушуулу билдириу терс болуп чыкъгъанды. Нек дегенде Канн шахарда больницаладан биринде Альфред кеси угъай, аны къарындашы Людвиг ауушхан эди.

Некрологну окъугъандан сора динамитни къурагъан адам терен сагъышха кетеди. Туудукъларыны эслеринде аты «ёлюм сатыучу» деп къалмазча, ауушхандан сора битеу ырысхысын жер башында илмуну айнытыргъа себеплик этген энчи фондха берирча аманат этеди.

Ууалмаучу мияла

1903 жылда французлу художник, жазыучу, композитор эмда алим Эдуард Бенедиктус химия иш бла кюреше туруп, мияла орунну къолундан ычхындырады да, ол жерге тийгенде, чачылмай къалгъанына уллу сейир этип къарайды. Алай а нек болгъанды десегиз, аны ичинде ары дери тургъан нитроцеллюлоза къургъакъсып, миялагъа жагъылгъан эди.

Ол кезиуледе автомашиналаны терезелерин бош мияладан этип болгъандыла. Авария болса, ол чачылып, машинаны ичинде олтургъан адамланы жаралы эте эди. Аллай шартладан бирини юсюнден эшитгенден сора, Бенедиктус, сынау иш этип, эки мияланы ортасына целлюлоза салса, терезе бек къаты болгъанын кёреди. Аны атына уа «триплекс» атап, патент алады. 1919 жылда Генри Форд биринчи болуп, машиналарына аллай мияла салып тебирейди.

Радиация

Французлу алим Антуан Беккерель 1896 жылда рентген лучла бла сынау бардыра болгъанды. Анда ол уран къошагъы болгъан минералны хайырланнганды. Бир кесек заманны аны кюн жарыгъында тутуп, андан сора сурат этиучю пластинагъа салгъанды. Анда уа аз-аздан «сурат» чыгъып башлагъанды. Тюзюн айтханда, ол рентген суратдан эсе мутхуз эди. Аны себепли алим кюн жарыгъы жетмеген сунуп, чууакъ кюн болурун сакъларгъа оюм этеди.

Алай болмай, тёзюмю да къуругъандан сора, Беккерель минералны, пластинаны, ала бла бирге уа мальтиялы жорну бир жанына салады. Кюнлени бир кюнюнде пластинада не зат болгъанына къарайды да, анда жор ишленнгенин кёреди, ол кюнню жарыгъы ючюн болмагъанын да ангылайды.

Андан ары бардырылгъан тинтиуле радиация деген затны ачыкълайдыла. Аны ачханлары ючюн Беккерельге эмда Пьер бла Мария Кюриге 1903 жылда Нобельни премиясын берген эдиле

Наркоз

1844 жылда стоматолог Хорас Уэллс химик Колтон ачы азотну юсюнден бардыргъан лекцияда олтургъанында, ол затны ийисгеген студент аягъын уруп, ачыгъанына эс бурмай къалгъанын эслейди. Уэллс артда сагъышларын кеси юсюнде сынап кёрюрге акъыл этеди: ачы азотну ичине тартып, коллегасындан тилеп кесини тишин юздюртеди да, операция ачымай ётгенин кёреди. Алай бла артда пациентлерине ол газдан берип башлайды.

Бир кере Уэллс аны аллай кючюн башхалагъа да кёргюзтюрге оноу этеди. Алай эксперимент тапсыз ётеди. Ким биледи, ачы азотну аз бергенми болур эди. Къалай-алай болса да, операцияны кезиуюнде саусуз къычырыкъ этеди. Отоуда жыйылгъан коллегалары бу (ачытмаучу) амалны да жукъгъа санамай къоядыла. Анестезияда уа хлороформ бла эфир деген затланы хайырланадыла.

Иш алай болгъанын кётюралмай, Хорас Уэллс ачы азотдан тартып, кесини бутунда тамырын кеседи. Жыйырма жыл озгъандан сора уа башында сагъынылгъан доктор Колтон, Уэллс жарашдыргъан амалны медицина ишде хайырланып башлайды. Ол артда Америкада, Европада да жайылады.

Ботокс

1987 жылда доктор Джин Каррутерс, Ванкуверде клиникада ишлеген офтальмолог, пациент тиширыугъа укол этеди. Анда, башха затладан сора да, ботулотоксин бар эди. Препаратны блефороспазм ауруудан багъарча салгъан эдиле анга.

Талай замандан ол тиширыу, жангыдан келип, энтта да бир укол этигиз деп тилейди. Доктор анга ауруу кетгенди, аны себепли препаратны берирге кереклиси жокъду дегенинде, ол а уколдан сора бети жашыракъ болгъанын айтханды.

Джин Каррутерс, аны бла бирге ол клиникада дерматолог болуп ишлеген эрине ботулотоксинни жыйыртмакъладан «дарманча» сынап кёрюрмек, дейди. Ма алай, тиширыу кеси, больницаны администратору Кейти Суонн бла бирге ботоксну ол умут бла биринчи кере хайырланнганла боладыла.