Орус устазла салгъан мурдор

Россейни алчы адамлары не заманда да бизнича халкъланы жашау болумларын, культура хазналарын билирге, аны юсюнден дуниягъа айтыргъа, тарыхда къояргъа, болушургъа итиннгендиле. Ол затны биз кеси юлгюбюзде кёребиз.

 Орус къонакъла – алимле, тарыхчыла…

XIX ёмюрню экинчи жарымында Малкъаргъа россей жолоучула, белгили алимле, тарыхчыла, этнографла, картографла, адабиятчыла, композиторла, биологла да келгендиле. Бахсан ауузунда Орусбийланы Мырзакъулну жашы Исмайыл къонакъбайлыкъ этгенлени арасында белгили орус композиторла Сергей Танеев, Милий Балакирев, тарыхчыла эм этнографла Максим Ковалевский бла Иван Иванюков, фольклорист Евгений Баранов, орус жолоучу Петр Остряков, россей геоботаник Владимир Дубянский, художник Николай Ярошенко, суратчы Дмитрий Ермаков да болгъандыла.

С. Танеев малкъар фольклорну юсюнден «О музыке горских татар» деген тинтиу ишин жазгъанды. Аны къол жазмасы «Кавказ, 1885, 25 июля, Урусбиевский аул» деген белгиси бла Клин шахарда П. Чайковскийни музейинде сакъланады. М. Ковалевский бла И. Иванюков «У подошвы Эльбруса» деген очеркле жыйымдыкъ чыгъаргъандыла. М. Балакирев «Записи кавказской народной музыки» деген ишни авторуду. Ол мында бир къауум романс эм «Тамара» симфониясын жазгъанды. П. Остряков къарачай-малкъар нарт таурухланы жазып алгъанды.

В. Дубянский айтып, Орусбийланы Исмайыл Орус География обществону сыйлы членине айырылгъанды, анга орус патчахны ыразылыгъы бла ШыйыхСтаниславны 3-чю даражалы ордени берилгенди. Н. Ярошенко Минги тауну, аны тийресини да суратларын этгенди. Аны «Песни о минувших делах» деген суратыны къыйырында «1882 года, 4 августа, в доме Урусбиевых» деп жазылыпды. Анда таулула эрттегили жигитлик жырлагъа тынгылай турадыла. Е. Баранов 1891 жылда «Терские ведомости» деген газетде «Поездка в Урусбиевское общество горских татар» деген, малкъарлыланы жашау халларын, культураларын, тарыхларын ачыкълагъан очеркин басмалагъанды.

 Жарыкъландырыуну жолунда

Жангы властьны келтиргенледен бири – Энейланы Магометни биринчи устазы, тутула-жутула келип, Кёнделеннге тюшген орус киши Соломон эди. Баям, ол бек билимли адам эди – сабий Магометни орус эм француз тиллеге юйретгенди. Ол жаланда бир юлгюдю.

Бизде биринчи школ Къашхатауда 1902 жылда, ызы бла Орусбийлада, Хасауатда, 1915 жылда уа Кёнделенде да ачылгъандыла школла.

Революциядан сора, тау халкъланы жарыкъландырыу бек баш борчха саналгъанды къыралда. Не узакъ эллеге да билимли орус устазланы ийгендиле.

Аланы болушлукълары бла 1920 жыллада совпартшкола, педтехникум, тёрт эл мюлк школ, Ленинчи окъуу шахарчыкъ (ЛУГ), 1930 жыллада рабфак, пединститут, Устаз институт ачылгъандыла. ЛУГ-да совпартшкола, педагогика, эл мюлк, кооператив, ремесленно-кустар техникумла эмда фельдшер-акушер курсла болгъандыла. 1936 жылда ол чачылып, анда юйретген усталыкълагъа кёре, техникумла, 1931 жылда медучилище ишлеп башлагъандыла. Дерслени орус устазла бергендиле.

Таулу къызла бла жашла орус устазларын унутмагъандыла. Ол юйлерин да къоюп, бери келип, таулу сабийлеге къара танытхан устазлагъа атап, жыл сайын школчула бла студентле «Мени орус устазым» деген аты бла конкурс бардырадыла. Ол проектни автору филология илмуланы доктору Башийланы Светлана, ол ишлени жыйып, китап да чыгъаргъанды. Шалушка элде уа, орус устазлагъа атап, эсгертме сюегендиле.

Поэт, драматург, актёр Маммеланы Ибрагим, уруш бара тургъанда, отпускагъа келгенинде, излеп, орус устазын Нальчикде Пушкин атлы орамда бир сууукъ гытычыкъда тапханы тюшеди эсиме. «Ол мени танымагъан эди. Къабыргъада рамада уа – ол окъутхан сабийле бла суратлары. Аладан биринде кесими табып кёргюзтгенимде, бети жарыгъанын унутмайма. Тёгерекге айланып, отун, аш-суу да мажарып кетгенлигиме, артда да кёп кере жюрегим къыйналып тургъанды аны ол жашау кюйюне. Анадан башха тюйюл эди ол бизге, алай, не медет, биз ол этген игиликни къайтаралмагъанбыз», – деген эди ол мудах.

Ол заманны адамлары орус устазланы жумушакълыкъларын, тёзюмлюлюклерин айтадыла. Туугъан жерлеринден кёчюп, тиллерин, адет-тёрелерин билмеген миллетлеге келип, къыйын жашау болумлада алагъа орус тилни, аны бла бирге уллу дунияны да тасхаларын ачхан жигитликге тенг эди. Алагъа атап, Къулийланы Къайсын, Макытланы Сафар, Гыттыуланы Максим, башха поэтле да жазгъандыла назмула.

 Орус адабиятны юлгюсюнде

Орус демократия культура бизни жазыу чыгъармачылыгъыбызны айныууна уллу юлюш къошханды. Ол таулулагъа да азатлыкъ жырла айтдыргъанды, ана тилибизде жангы чыгъармала туудургъанды.

Озгъан ёмюрню 30-чу жылларында малкъар адабият кюч ала башлагъанда, биринчи профессионал жазыучуларыбыз А.Пушкинни, М.Лермонтовну, Т.Шевченкону назмуларын, къара сёзлерин, Л.Толстойну «Хажи-Мурат», М.Горькийни «Ана», «Изергиль ынна», «Челкаш», И.Тургеневни «Муму», Н.Гогольну «Тарас Бульба» эм орус авторланы башха чыгъармаларын ана тилибизге кёчюрюп, суратлау жанрны жазыу тасхаларына аладан юйреннгендиле.

1926 жылда жазыучу Александр Бусыгин ,Ростовдан келип, Нальчикде жаш авторла бла семинар бардыргъанды. 1932 жылда уа ол, биргесине жазыучу Павел Максимовну да алып, къурала тургъан Жазыучуланы союзуну оргкомитетини ишине къатышханды.

1933 жылда уа республикагъа, Михаил Кольцов башчылары болуп, москвачы жазыучула келгендиле. Артха къайтханда, ала бизде жазыу иш къалай къуралгъанын, къалай баргъанын сюзгендиле. Михаил Киреев Хочуланы Салихни хапарларын бла Этезланы Омарны романындан юзюклени орус тилге кёчюргенди. Алайды да, малкъар адабият орус литература бла байламлыкъда айнып башлагъанды.

 Къанатлы макъамланы усталары

Музыка профессионал усталыкъ алыугъа, ол жаны бла кадрла хазырлаугъа да республикагъа Москваны, Саратовну, Ленинградны окъуу юйлеринден келген орус устала уллу къошумчулукъ этгендиле. Аланы араларында музыканы теориясына юйретген композитор Арсений Авраамовну энчи сагъыныргъа керекди. Ол, Москвада консерваторияда ишин къоюп, 1935 жылда Нальчикге келип, Шимал Кавказны музыка чыгъармаларын жыйып, къагъытха тюшюргенди. Бир къауум чыгъарма да жазгъанды. Ол санда: «Халкъ насыбы» кантата, «Аул-Батыр» увертюра, фантазияла, симфония тепсеуле д.а.к.

Бизни миллет культурабызда композитор Трувор Шейблер да къойгъанды ыз. Ол халкъ жырларыбызны темаларына кёре жети тюрлюге бёлюп жыйышдыргъанды – урунуу, адет-тёрени юсюнден айтылгъан, нарт, тарых-жигитлик, кюйле, ийнарла, сюймеклик жырла. Ол «Мадина» симфонияны, «Нартла» опера-балетни да, бир къауум спектакльге музыканы да авторуду. Шейблер алтмыш жыл жашагъанды, андан жыйырма бла бирин Нальчикде ётдюргенди, Къабарты-Малкъар филармонияны художестволу таматасы эм баш режиссёру болуп да тургъанды. Дуниягъа белгили дирижёр Юрий Темирканов аны сохтасыды.

Композитор Сергей Николаевич Ряузов – устаз, композитор, тау халкъланы музыкаларыны юсюнден бир къауум илму иш, Шимал Кавказны халкъларыны темасына квартет, Къабарты-Малкъаргъа кантата да жазгъанды.

Ала, бизни жыр, музыка культурабызны тинтип, аны тарыхха кийиргендиле, , жангы тёлюню юйретгендиле.

 Малкъар сахна искусствода биринчи атламла

Озгъан ёмюрню 20-30 жылларында эл, шахар школлада, башха окъуу мекямлада да театр кружокла ачылгъандыла. 1935 жылда уа Къабарты-Малкъаргъа ара шахардан белгили режиссёр Илья Судаков келип, А. Луначарский атлы театр институтда окъургъа отуз жаш адамны сайлагъанды. Ала сахна оюнланы тасхаларына Москвада белгили устазланы – артистлени, режиссёрланы къолларында юйреннгендиле.

Нальчикде уа Гитче студия – колхоз-совхоз театр ачаргъа оноу этилгенди. Анда театрны тарыхындан бла эстетикасындан сынауу болгъан устаз Андрей Косьяненко окъутханды, сахнада ариу сёлешиуню бла кесин жюрютюуню дерслерин а Юрий Судаков бергенди. Жаш адамланы гримни хайырланыргъа Петр Терский юйретгенди.

Артда уллу режиссёрла, ол санда Илья Судаков да, салгъан спектакльле жангы къурала келген театрны онгун, энчи хар бир актёрну къаллай бир усталыгъы, фахмусу болгъанын шарт кёргюзтгендиле. Геляланы Рамазанны «Къанлы къалын» атлы спектаклини музыкасын композитор Трувор Шейблер жазып, декорацияларын а художник Пётр Рябчиков этген эди.

 Эл мюлк. Сынау эм тинтиу ишле

Къабарты-Малкъарда эл мюлкню айнытыугъа да орус устала тири къатышхандыла. Москвада 1925 жылда наркомпрос Шимал Кавказны тау халкъларыны илму обществоларын ачханды. Анда таулуланы мюлк жюрютюу халларын, табийгъатларын, жашау болумларын тинтип, жангы экономика къураугъа уллу эс бёлюннгенди.

Алай бла 1927 жылда республикада суу сугъарыу станция ишлеп башлагъанды. Анда хайырлы ёсюмлени кереклисича ёсдюрюуню сынагъандыла. Ол ишни къурауда, бардырыуда да Эл мюлк илмуланы Ленин атлы битеусоюз академиясыны профессорлары Борис Шумаков, Платон Простаков эм Поликарп Добровольский болушлукъ этгендиле.

1930 жыллада хауаны халын тинтиу жаны бла биринчи илму-излем институт ачылгъанды. Аны академикле Сергей Вавилов бла Абрам Иоффе болдургъандыла. Ишлерин бардырыргъа уа Минги тауну тийресин сайлагъандыла.

Уллу Ата журт урушну аллында жыллада Тырныаууз тийресинде жаш геологла Вера Флерова бла Борис Орлов молибденит тапхандыла. Андан сора Тырныауузда вольфрам-молибден комбинатны къурулушу башланнганды. Аны мекямын сюеуде, ишни башлауда, иш эбин кёргюзтюуде да Россейден келген устала таулу жашланы устазлары болгъандыла.

Алайды да, оруслуланы алчылары бизнича адам санлары аз миллетлени башха уллу халкъла бла тенг айнырча этерге кёп кюч-къарыу салгъандыла. Аллай къарындаш болушлукъ таулуну къолайын иги жанына тюрлендиргени баямды. Бюгюн биз башха миллетлени араларында илмуда, урунууда, маданиятда, саулукъ сакълауда, спортда… – жашауну не тюрлю жанында да бийик жетишимле болдургъаныбыз ол орус устазла салгъан мурдордан башланнганы хакъды.