Тукъумуну тарыхыны юсю бла кёп шартланы ачыкълайды

Пенсиячы Солтан Катанчиев, «Александр Невский - правнук кипачакского (половецкого) хана Котяна», «Русь, половцы (кипчаки) и татары», «Дочери половецких ханов в европейских королевских династиях» деген китапланы автору болгъандан сора да, сейир ушакъ нёгерди. Аны хайырындан мен къабартылы Катанчиевла Чегем аууздан болгъанларын  билдим. Ол сейир шартла бла сизни да къысха шагъырей этерге сюеме.

- Бизни тукъумубуз, - дейди ол,- Чегем аууздагъы Кётенчиладан жаратылгъанды. Мени  къарт атамы атасы Якуб Пашаевич1824 жылда Булунгуда туугъан эди. Ол жетген жаш болгъанында, аппасы анга саугъагъа тайчыкъ берип, аны биреуге да бермей, мени кёзюмден кёр деп осуят этип кетгенди. Якуб анга болмагъанча аламат къарап ёсдюргенди. Манга жетген тарых хапаргъа кёре, ол кезиуде Булунгудагъы бийледе къабартыдан бир бай жаш  терк-терк къонакъда бола тургъанды. Бир жол ол Якуб атын суугъа элтип баргъанын кёреди. Ат болмагъанча аламат эди. Сора бий жаш аны къатына барып, атына минип, бираз айланады…

Заман озгъандан сора къабартылы къонакъ артха къайтып келип, атны иесин жангыдан кесине чакъыртып: «Сат муну манга!» - деп къысады. Кётенчи улу анга ангылатады аппасыны саугъасын бир заманда да сатмазлыгъын. Дагъыда бир къауум айдан жаш жангыдан къайтып келеди. Биягъы Якуб бла тюбешип, аны ёр жанындан асады. Алай жашны жууабы аны ыразы этмейди. Ол кезиуде къонакъ бичагъын чыгъарып анга чабады.    

Алайда Якуб андан кючлюрек болуп, бичакъны сыйырып, иесине сугъады. Бий тукъумну келечиси алайда окъуна ёледи. Сора Кётенчи Улуна атына да минип, Чегем аууз бла энишге къачаргъа тюшеди. Тёбен Чегемге жетмей  Жарашты къабакъ деген чалгъы  жер барды. Ол тюше келип, алайда тохташады. Кеси жангызлай ол тийреде жарым жыл чакълы заманны жашап турады. Артха туугъан жерине жол болмагъанын ангылап, ол  Шогемуковогъа (шёндюгю Заюково) тюшеди.

Анда Куповланы юйюрлерине барады. Ол юйюрню башчысы элни старостасы эди деп эшитгенме. Ала Якубха иш да бередиле кеслеринде. Алай бла Кётенчи улу бир тёрт жылны алада жумушларына жарап турады. Юйюрленир заманы жетгенде ол Саудат Калмыкованы алады эм Шогемуководан кетип, шёндюгю Атажукино эл болгъан жерде юй салады. Бюгюнлюкде да ол тийреде бизни тукъумну адамлары жашайдыла.  Битеу бу шартла 1886 жылда бардырылгъан переписьде белгиленипдиле.

Битеу да Якубха 12 сабий туугъан эди. Алай аладан жаланда тёрт жаш бла бир къызы сау къалгъан эдиле. Ол жашланы бек гитчелеринден мени атам Таля туугъанды. Аппамы аты Мэм болгъанды. Бизни тукъумда малкъар къандан сора да къалмукъ къан барды. Ыннабыз къалмукъладан эди. Мэм а Гучевлени тукъумдан къыз бла юйюр къурагъанды. Атам а  Саблировладан алгъанды. Бу тукъум да сванлы Саблианиледен жаратылгъанды. Эртте бир къабартылы тиширыу сванлы тукъумгъа баргъан эди эрге. Алай эри ёлюп, артха къайтып келген эди.  Туугъан сабийге уа Саблиров деген тукъум берилгенди…

Башда белгилегенимча, Солтан тёрт тарых китапны авторуду. Ала барысы да тыш къыраллада басмаланнгандыла. Аслам эс кесини китапларында ол малкъар халкъны тарыхына бёледи. Аны тинтиулери кёргюзтгеннге кёре, биз эрттегили тюрк тилли къыпчакъладан жаратылабыз. Ата-бабаларыбыз а маджарлыладан жаратылгъандыла.

- Аны юсюнден Батчаланы Валерий да жазады кесини китабында. Маджарлыла - ала тюрк тилни алгъан аланладыла. Бизни тукъумдан яникойчу Кётенчиланы Хызир да бизни бла ушагъында маджарлыланы юслеринден хапар айтханды. Ол заманда акъсакъалгъа 90 жылдан артыкъ бола эди. Ма аны билдириуюне кёре, Терк Башында жашап болгъанды алгъадан халкъ. Башхача айтханда, Сунжа бла Терк суу бирге къошулгъан жерде. Артда уа тюрлю-тюрлю сылтаула бла байламлы таулагъа жыйышханды, - дейди ол.

Кесини китапларын жарашдыра, Солтан Талевич кёп архивледе болуп, аслам жангы жазмала бла шагъырей болгъанды. Аны китапларына тыш къыраллы алимле бийик багъа бичгендиле.

- Тыш къыраллада тарых тематикагъа китап чыгъаргъан алай тынч тюйюлдю. Алимле аланы кёп «элекледен» ётдюредиле. Сора жазылгъан китап илмугъа келишгенин тохташдырсала, басмагъа алай жибередиле, - дейди ушакъ нёгерим.  

Солтан тыш къыраллада кёп болгъанды. Сёз ючюн, Венгриягъа ол эки кере баргъанды. 2000 жылда ол Соресни фондуну грантына тийишли болуп, Будапештге атланнганында къыпчакъланы тарыхлары бла кюрешген тарыхчыла бла тюбешген эди. Белгилисича, татар-монгол чабыууллукъну кезиуюнде ала Венгриягъа кетген эдиле. Алай ата-бабалары къыпчакъла болгъанларын а унутмайдыла. Корсага шахарны ала кеслериникине санайдыла эм тюрк тёрелени къайтарыргъа итинедиле. Анда Иштван Эрдели белгили тарыхчы  эм археолог бла танышханды.

2004 жылда уа алим аны  «Венгрия и Восток» деген халкъла аралы конференциягъа чакъыргъан эди. Дагъыда Солтаннга аны юйюнде къонакъда болургъа тюшгенди.

- Ушакъны кезиуюнде  Иштван манга Россейде бир да белгили болмагъан китапда Терк Башында Котян ханны аскери монголлуланы биринчи чабыууллукълары болгъан 1222 жылда ала бла уруш этгенини юсюнден окъуйду. Мен бек сейирге этген эдим. Нек дегенде аллай шартны юсюнден бизде бир тарыхчы бир заманда билдириу этмегенди, - дейди Солтан Талевич.

Ушакъ нёгерими китапларында энчи тохтай, аладан «Дочери половецких ханов в европейских королевских династиях»  дегени Болгарияда бла Венгрияда басмаланнганын чертирчады. Анда бек кёп сейир тарых информация барды. Сёз ючюн, белгили патчахла Рюриковичлени асламысы къыпчакъ къызланы алгъандыла. Генеология жаны бла тинтиу тохташдыргъаннга кёре,  аладан 1550-си жарымларына къыпчакъла болуп чыкъгъандыла. Андан сора венгерли патчах юйню бийчелери да къыпчакълы тиширыула  болгъандыла.

Шёндю Солтан Талевич Кётенчиланы тукъумну юсюнден китапны жарашдырыу бла кюрешеди.  Аны биз башда сагъыннган китапларыны юсюнден толуракъ информацияны  интернетде да табар амал барды.