Аланла – тюрк тилли миллет, къарачайлыланы бла малкъарлыланы ата-бабалары

Дуния къуралгъанлы бери жер башында кёп миллетле жашагъандыла. Жашагъан жерлеринде элле, шахарла, къыралла къурагъандыла.

Ёмюрлени саркъыуунда ала чачыла, оюла, думп бола тургъандыла. Тарыхда кеслерича ызла къоя. Аллай миллетледен бирлери аланладыла – къарачай-малкъар халкъны ата-бабалары. Аланы белгилисича, кеслерини къыраллыкълары да болуп, атлары дуниягъа айтылып да тургъандыла. Бир кезиуде ала да чачылгъандыла.

Аланланы юслеринден айтыла, жазыла да турады. 2013 жылда татарлы жазыучу Фатих Сибагатулинни «Татары и евреи» деген китабы чыкъгъан эди. Анда къарачайлыланы бла малкъарлыланы юслеринден да айтылады. Аны бла сизни да шагъырей этейик.

Бизни ёмюрлеге дери минг жыл Евразияны кенг жерлеринде жашагъан скифле, сарматла, аланла бизни ёмюрледе да минг жыл жашагъан халкъ бюгюнлюкде алай аз къалай болуп къалгъанды, дейди. Былайда автор осетинлилени сагъынады.

Аллай уллу жерде иран тилли миллет жашагъан эсе, гуннла келгенлей ала терк окъуна нек азайгъандыла? Экинчи жанындан а, бу тийреледе тюрк миллетле жашамагъан эселе, Шош долайдан Адреатика тенгизге дери уллу тюрк къырал къалай къуралгъан эди.

Андан сора да, Деу Болгария бла Хазар каганат. Скифле, сарматла, аланла иран тилли миллетле болсала эди, буруннгулу ассирийли, грекли, къытайлы, римли тарыхчыла анга эс бурмай къоярыкъ тюйюл эдиле.

Кимле эдиле аланла? Греклиле да аланла дегендиле. Эбизеле – осы, оруслула – ясы, араплыла уа – алан.  Бурунгулу эсгертмеледе жазылгъанларына кёре аланла тюрк миллетледиле. Кёп тюрклюлени бла къыргъызлыланы атлары бирге айтыла келеди.

Аланланы юслеринден буруннгулу тарыхчы (бешинчи ёмюр) Аммиан Мерцелин «История» деген китабында былай жазады: «Аланы высокие ростом, красивы с умеренными белокурыми волосами, очень подвижны вследствии легкости и вооружения. И во всём похожи на гуннов, только более легким и культурным образом жизни».

Аланла Кавказ тийресинде биригиу къурайдыла. Сегизинчи-тогъузунчу ёмюрледе ол Хазар каганатха киреди. Тогъузунчу-онунчу ёмюрледе уа аланланы энчи къыраллары окъуна болады.

Араплы географ-тарыхчы Абу-Фида онтёртюнчю ёмюрде былай жазгъанды: «Абхазлыладан кюнбатыш жанында аланла (асы) жашайдыла. Ала тюрк тилли миллетдиле, христиан дин жюрютедиле».

Осетинлиле малкъарлылагъа асла дейдиле, къарачайлылагъа уа – Стур Асия (Уллу Асия). Алайды да, ас-аланла малкъарлыланы бла къарачайлыланы ата-бабаларыдыла.

Скандинав таурухлада асла деп, тейрилени эм сыйлыларына айтадыла. Дагъыда асла бла Азия бир тамырдан къуралгъанын эсде тутаргъа тийишли болур.

Шимал Африкада уллу къырал

Алтынчы ёмюрде аланланы бир къаууму гуннладан къутула, Франциягъа, Испаниягъа дери жетгенди. Андан Гибралтар тары бла Шимал Африкагъа ётгенди. Вандалла бла бирге шёндюгю Алжирни, Мароккону, Тунисни жерлеринде уллу къырал къурагъандыла.

Андан кемеле бла Римге ётюп, аны да чач-тюк этгендиле. Артда анда тиллерин унутхандыла.

Бюгюнлюкде Испанияда жашагъанланы асламысы аланланы учхун-туудукъларыдыла. Каталония деген сёз тюрк тилге экинчи Алания деп кёчюрюледи.

Шимал Кавказда къалгъан аланла уа, гуннла бла келишип, ала бла Азияда, Запад Европада къазауатлагъа къатышхандыла. Къысха заманны ичинде Францияны къолгъа этгендиле. Венгрия арасы болуп уллу къырал къурагъандыла. Гуннланы къыраллары чачылгъандан сора бир-бир миллетле башчылыкъны алыргъа сюйгендиле. Византиялы чыгъармалада бу миллетле айтыладыла: акацирле, кутригурла, болгарлыла, хазарлыла. Ала барысы да тюрк миллетледиле.

Барсилле – Барселианны халкъыды. Кёп чыгъармалада айтылгъаннга кёре Барселий аланланы къыралыды. Мындан жайылгъандыла берсула бла хазарла – булгарлылагъа жууукъ миллетле. Феофан 679-680 жыллада жазгъанды: «Барселийден чыкъгъанды деменгили хазар миллет Понтий тенгизге дери жерледе бийлик этген», - деп.

Онунчу ёмюрде араплы алим Ал-Мусуда былай жазады: «Аланланы патчахлары къарыулу, батыр кишиди. Патчахланы аллында дебери жюрюйдю. Аны сёзюне халкъ бек тынгылагъанды.  Жортуулгъа тебиресе, биргесине 30 минг атлы аскерчи алады. Онунчу ёмюрню ахырында хазар патчах Иосиф: «Аланланы къыраллары бизни тёгерекдегибизни миллетледен барысындан да кючлюдю».

Болгарлыла бла хазарлыла

Болгарлыла къара жерледе, Итиль (Волга) сууну жагъаларында, Кавказ тийресинде да жашагъандыла.

Бешинчи, алтынчы ёмюрледе Шимал Кавказда, энчи Къобан тийресинде Булгар къырал къуралады. Византияда анга Великая Булгария дейдиле.

Хазарлыланы юслеринден айтханда уа, Малкъарда аланы атлары окъуна сакъланнгандыла, шёндюгю Быллымны тийресинде Хазар къала деп эл болгъанды. Тогъузунчу ёмюрде Иосиф былай жазгъанды: «Хазарияны къыбыла жанында, Грузия бла чекде, бийик таула этегинде, баси деген хазар миллет жашайды. Ол миллетни атын жюрютеди таурухлу малкъарлы жигит – Басият.
Баям, андан болур эбизеле малкъарлылагъа басиянла дегенлери да.