НЕ ЗАМАНДА ДА ТЮЗЛЮК ЖАНЛЫ БОЛГЪАН ТАУЛУ

Элни, тукъумну, миллетни да атын ариу бла айтдыргъанла кёпдюле жамауатда. Кёнделен эл да аллай адамла бла байды. Бирде алай сагъыш этеме, ала Чегем ауузундан, Бахсандан келип къурагъандыла жангыдан кёп кере жашауу ёчюлген элни. Алай келип, жангы жерде орналып, тамыр иер ючюн таукеллик, кишилик, тирилик да керекдиле. Бу ышанла уа хар кимде да табылып бармайдыла. Кеслерине ийнаныулары, талпыныулары бла аламат таулу эл къурагъан аталарына ушагъандыла аланы ызларындан келгенле.

Текуланы Исхакъ бла Тетууланы Саният, элде аны атын билген азды, Хабазчы дегендиле, ариу юйюр ёсдюргендиле – алты жаш бла бир къыз. Аланы хар бири да элчилери намыс этген, жылы сёз бла эсгерген адамла эдиле. Кими – шофёр, кими – механизатор, кими – малчы.

Таматалары Азрет, Уллу Ата журт урушну ветераны, кёп тюрлю къуллукълада ишлегенди. Къайда болса да, адамлыкъ шартланы бек бийикде тутханы бла белгилиди.

Ол Кёнделенде 1918 жылда туугъанды. Таулу элледе жангы жашауну чырагъы жанып, билимге жол ачылып, ол къырал программагъа киргени бла жарыкъ умутла жаратылгъан кезиу эди ол. Аталары Исхакъ Къуран билген адам эди да, жашлары окъуулу болсала сюйгенине не сёз. Элде школ ачылгъанда, ол Азретни къолундан тутуп ары элтгени да аны ючюндю.

Жаш иги окъугъанды. Аны алай талпыгъанын кёргенде, жети классны бошагъанлай, бир къауум нёгери бла Бештауда интернатха жибергендиле. Анда орта билим алгъандан сора, Теку улу Нальчик шахаргъа келип, медицина училищеге киргенди – умуту доктор болуп, халкъына, анга бу онгну берген къыралына жараргъа эди. Алай жазыу деп да бир зат барды, адамны жолун алдан ызлагъан.

Тамам ол заманда лётчик-испытатель Совет Союзну Жигити Валерий Чкаловну, бир жерде тохтамай, Москвадан учуп, Северный полюсну юсю бла Американы Вашингтон штатына барып къоннганы дунияны сейирсиндирген эди. Ол бизни адамыбыз болгъанына бек ёхтем эди халкъ. Хар бир жаш адам да анга ушаргъа сюйгенди, къыралны кёп шахарында ДОСААФ-ны авиашколлары ачылгъандыла. Нальчкде аллай школда кёпле юйреннгендиле, ол санда Байсолтанланы Алим, Малкъарланы Ибрагим, Чабдарланы Ибрагим, Текуланы Азрет да.

Кёкге чыгъып, бир кесек учуп, жерге тюшгени унутдургъан эди башха умутларын. Ол, окъугъан жеринден чыгъып, Ейск шахарда Аскер-Тенгиз авиация училищеге киргенди. Анда Азрет лётчик усталыкъгъа юйреннгенди. Андан аны Севастопольгъа ийгендиле. Таулу жаш анда бир къауум заманны Къара тенгиз флотну авиациясыны экипажыны командири болуп ишлегенди.

Уллу Ата журт уруш башланып, 115-чи кавалерист дивизияны къураргъа оноу этилгенде, Теку улун ары, Дондагъы Ростовха, ийгендиле. Ол анда политика бёлюмню тамата инструктору болгъанды, ата журт ючюн сермешге баргъан солдатланы таукел этер сёзле да тапханды.

Аны иши агитация бла байламлы эди. Этген юйретиу, чакъырыу ишини хайырлылыгъын белгилеп, онунчу сапёр аскерни Управлениясыны таматалары аны Сыйлы грамота бла саугъалагъандыла.

Башхаланы таукел этип, кеси уа аланы аркъаларына букъмагъанды Азрет, бир-бир аскер таматалача – ол чынтты офицер эди, кеси да баргъанды сермешге солдатланы алларында, кеси юлгюсюнде кёргюзтгенди чакъырыу сёзлерини бийик магъаналарын. Ма аллай къазауатладан биринде таулу жаш жаралы, контузиялы да болгъанды. Нёгерлери аны Астраханьда госпитальгъа салгъандыла.

Бакъдырып бошагъандан сора, Азретни ишлерге НКВД-гъа ийгендиле. Ол анда бир кесекни оперуполномоченныйни къуллугъун толтургъанды. Уруш къазауаты уа тохтамай эди. Ары жиберигиз деп жаш кеси тилегенди. Аны Биринчи Примор армияны тенгиз бригадасыны батальонуну командирини орунбасарына салгъандыла. Ол аскер къауум 1944 жылда Уллу Ата журт урушну тарыхында энчи ыз къойгъан Корсунь-Шевченко операциягъа къатышханды. Анда хорлап, алгъа таукел баргъан душманны артха ыхтырылырча этгенди.

Малкъар халкъ ата журтундан зор бла кёчюрюлгенде, Текулары Къыргъызстаннга тюшгендиле. Азрет Фрунзе областьда Ивановский райисполкомда кёчюрюлген халкъланы къайгъырымларын кёрген бёлюмню таматасы болуп тургъанды. Ол анда игилик этген, эс тапдыргъан адамланы санлары бир да кёпдю. Ахлулагъа, жууукълагъа бир бирин табаргъа болушхандан сора да, ары тюшгенде, ал заманда ол жерли халкъ бла бизни адамларыбызны араларында болгъан жарашыусузлукъланы тюзетиуге кёп къыйын салгъанды.

Кесим билген жангыз бир юлгюню айтайым. Бир таулу жаш, чюгюндюрде ишлегенлеге ат арба бла суу келтиргенлей, алайда къыргъызлы бригадир малкъарлы тиширыуну къамичи бла бир ненча кере ургъанын кёргенди. Ач адам ол сюйгенча ишлеяла болмаз эди. Энди жетген жаш, женгиллик этип, ат юсюнде бригадирни сермеп жерге уруп, кесини къамичиси бла тюйгенди. Аны ючюн аны тутуп, комендатурада бир отоугъа бегитгендиле. Экинчи кюн ишин органлагъа берирге деп. Аллайланы бир-бирлери тутулуп, думп болуп къалгъанларын да билебиз.

Тюз да ол кюн атлагъан эдиле ол шургу басып тургъан юйню босагъасындан Текуланы Азрет бла аны антлы нёгери Къудайланы Хасан. Экиси да ёшюнлерин орденле, майдалла жылтыратхан офицерле, беллеринде атлары жазылгъан энчи сауутлары. Олсагъатдан барып, жашны эркин этдирип, юйге келтиргендиле. Мынга ушагъан кёп кишилик этгендиле ала.

Азрет сюргюнде районну финанс бёлюмюню инспектору болуп да тургъанды бир къауум жыл. 1957 жылда халкъы бла бирге ата журтубузгъа къайтханда Текулары туугъан эллеринде тохтагъандыла. Ол заманда бизни элибиз Бахсан районну къурамына кире эди. Район ара уа Заюково элде болгъанды. Мында да Азрет бир къауум заманны финанс бёлюмню таматасы болуп ишлегенди. РайПО-ну председатели болуп да тургъанды.

Артда уа Кёнделенде Мусукаев атлы колхозну партия комитетини секретарына айырылып, ол ишде элни, мюлкню айнытыугъа уллу юлюш къошханды. Бусагъатда артыкъ даражалы кёрюнмесе да, ол къуллукъ Совет Союзну заманында бек уллу, жууаплы ишге тергелгенди.

Оноучу болгъан къайда да къыйынды, ол жюкню бары къуллукъчула да бирча шарайыпсыз кётюралмайдыла. Алай, жашау сынаулагъа къарагъанда, акъыллы оноучудан бек халкъ кишини да сюймейди. Азрет аллайладан эди – кимни да къайгъысына тынгылай билген, болушургъа итиннген.

Аны ол къылыгъы, адамлыкъ шартлары, не заманда да тюзлюк жанлы болгъаны ючюн багъалагъандыла биргесине ишлегенле, эллилери да.

Ол Тырныауузда вольфрам-молибден комбинатны транспорт мюлкюне таматалыкъ этгенди бир къауум жылны ичинде. Ол кезиуде аны оноуунда тургъанла бюгюн да сюйюп сагъынадыла таматаларыны атын. Жаш адамлагъа – ата, таматалагъа къарындаш эди ол.

Баям, аны ючюн болур, заман жетип, солуугъа чыкъгъанда да аны жиберирге унамагъандыла таматалары – Уллу Ата журт урушну ветеранын сауутланнган къалауурланы таматасына салгъандыла. Алайда да уллу иш, жашау сынауу, бийик къураучу хунери болгъан таулу киши бет жарыкълы уруннганды. Ол ишчи нёгерлерини излемлерине, жарсыуларына сакъ болгъанды. Аланы хар бирине къолундан келгенича болушханды, эс тапдыргъанды.

Хар бир аллай эр кишини артында андан да аламат тиширыу сюеледи дейдиле. Аллай тиширыу, Текуланы келинлери, Энейланы Идрисни къызы

Жамий болгъанды. Ала 1940 жылда юйдегиленнгендиле, алты сабий ёсдюргендиле: Арсен Дондагъы Ростовда бийик партия школда окъугъанды, комсомолда ишлегенди; Рашид, Москвада «Институт стали и сплавов» деген институтну бошап, таулуланы арасында биринчи инженер-обогатитель болгъанды; Осман башда сагъынылгъан комбинатны производство бёлюмлеринде уруннганды; Артур да, Москвада Горнорудный институтну бошап, «Молибден» рудникге келгенди. Текуланы эгечле Людмила бла Рита да бийик билим алып, комбинатда бет жарыкълы урунуп тургъандыла. Игиден иги туугъаныны юлгюсюдю бу юйюр.

Азретни аскерчи саугъаларына дагъыда «Жигер уруннганы ючюн. В.И. Ленин туугъанлы – 100 жыл», «1941-1945 жыллада Уллу Ата журт урушда жигер уруннганы ючюн», «Урунууну ветераны» майдалла, КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну Сыйлы грамотасы да къошулгъандыла. Анга «КъМАССР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу» деген сыйлы ат аталгъанды.

Текуланы Азрет не заманда да адамлыкъ борчуна, къыралына, халкъына кертичи болгъанды. Ол кеси заманыны ахшы адамы эди. Аны таныгъанланы эслеринде да алай тазалай, жарыкълай, игилик этерге талпыгъанлай къалгъанды.                                   

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: