«Ол кезиулю миллет интеллигенция культураны жангы даражагъа чыгъаргъанды»

КъМР-ни жюзжыллыгъына

Кавказны халкълары Россейге къошулгъанлары бла регионда уллу тюрлениуле башланнгандыла: административ, политика, сюд, культура, билим бериу, илму, интеллигенцияны хазырлау эм башха сфералада да. Къазауатдан сора башланнган жангычылыкъланы юслеринден биз РАН-ны Къабарты-Малкъар илму арасыны гуманитар тинтиулени институтуну этнология бёлюмюню башчысы, тамата илму къуллукъчу, тарых илмуланы кандидаты, доцент Дмитрий Прасолов бла ушакъ бардыргъанбыз.

- Дмитрий Николаевич, ол кезиудеги Россей империяны бла Кавказны политика, социал-экономика жашаулары ахырда башха болгъандыла. Халкъланы жууукълашыулары неден башланнганды?

- Къабартыны бла Малкъарны Россейге политика, социал жашаууна къошулууу халкъланы тёрели культурасында тюрлениуледен башланады. Къабартылыла бла таулула ислам динни тутхандыла, деменгили къыралгъа къошулгъанлары бла уа политика мурдор тюрленнгенди. Алай бла культура, билим, халкъны жарыкъландырыу жангы амалланы излейди. Тёреле бла жангырыу бирикдирилгендиле: европалы эм ислам дунияны жетишимлерини мурдорунда.

Бу кезиуде эм магъаналы ишледен бири къабарты эм таулу тилледе жазыуну къурау болады. Анда да ислам культураны бла Россейли цивилизацияны себепликлери уллуду. Ислам   халкълагъа ийман бла бирге арап эм тюрк жазыу культураны, Россей а Кавказгъа европалы цивилизацияны жетишимлерин келтиргендиле.  

Адыглада бла къарачай-малкъарлылада жазыу культураны къурау жаны бла биринчи атламла XIX ёмюрню аллында башланнганлары белгилиди. Шартлагъа кёре, къарачай-малкъарлылада жазыу культура адыгладан кечирек жарашдырылгъанды. Алай халкъны тюрк дуния бла байламлыкъларыны хайырындан бу иш женгилирек бардырылгъанды. Жазыу къуралгъынчы да, таулуланы арасында татар, къумукъ, башха тюрк тилледе китапла жюрютюлгендиле, миллетни билимли адамлары восток къыралланы алимлерини, жазыучуларыны чыгъармаларыны тизмелерин окъуна къурагъандыла.

Айтханымча, ислам дин къабартыланы бла таулуланы жашауларына терен сингип эди, аны ючюн арап тил кенг жюрютюлгени баямды. Ол кезиуде хар элде да арап эм тюрк жазыу тиллени билген, ол угъай, сабийлени окъутхан адамла болгъандыла.   

1860 жылда Атажукин кириллицаны мурдорунда къабарты харфлыкъны жарашдырады. Аны акъылына кёре, «…орус графикада харфлыкъ орус грамматикагъа юйренирге, аны бла бирге уа къабартылыланы бла оруслуланы жууукълашдырыргъа себеплик этерикди». Бу кезиуде къабарты тилде биринчи китапла басмаланадыла.   

XIX ёмюрню ахырында къабарты харфлыкъны экинчи тюрлюсюн адыг жарыкъландырыучу Тамбиев орус алим Лопатинский бла бирге къурайды. Аны бла округну эл школларында бла Нальчикде реальный училищеде миллет тилге окъутуу дерследе хайырланып тургъанды.

 Орус графиканы мурдорунда къабарты харфлыкъны жайылыууна россейли илмуланы академияны келечилери да себеплик этгендиле. Ол кезиуде белгили алимле Кавказны тинтиу бла кюрешип башлайдыла, регионнга экспедицияла къураладыла, халкъланы тиллерин, культураларын тинтиуге, фольклоргъа, этнографиягъа сейир уллуду. Жолоучулукъладан сора басмаланнган илму тинтиулени уа Россейни билим бериу учрежденияларында окъугъан кавказлыла ана тиллерине кёчюргендиле.
 
Къарачай-малкъар жазыу тилни къурау бла интеллигенцияны кёп келечилери кюрешгендиле: Орусбийланы Сафарали бла Исмайыл, Кърымшамхалланы Ислам. Алай миллет тилде басманы къурау къыйын жумуш болгъанды.   

1908 жылда Темир-Хан-Шураны типографиясында басмадан «Насийхатланы китабы» чыгъады. Ол арап графикада жазылып эди. Тебердини иймамы – эл устаз Акъбайланы Исмайыл къарачай тилде биринчи окъуу китап басмалагъаны да уллу жетишим болгъанды. Ол «аджам» харфлыкъда басмаланнганларын айтырчады – Дагъыстанда арап графиканы мурдорунда къуралгъан жазыуда.

- Россей къырал тау миллетлени арасында интеллигенцияны къураугъа артыкъда уллу магъана бергенди. Аны сылтауу недеди?

- Ол тау миллетлени жарыкъландырыр, аланы орус культурагъа юйретир, къыралгъа сюймекликге, кертиликге юйретир мурат бла этилгенди. Бу кезиуде Нальчикде аманат (XIX ёмюрню 20-чы-50-чи жылла) эмда къабарты бийлени сабийлерини (XIX ёмюрню 50-чи жылла) школлары къураладыла.

1860 жылда Нальчикде тау халкъланы школу ишлеп башлайды. Даражасына кёре ол уездный училищеге тенг этилгенди. Аны бошагъанла россейли гимназияны 4-чю классына кирирге боллукъ эдиле, аны бла бирге элледе устаз болуп ишлерге эркинлик алгъандыла.

Тау халкъланы школлары Кавказда жангы реформаланы, жорукъланы, жашау болумну мурдорун салгъандыла, регионну халкъларын россейли культурагъа сингдириуню женгиллетедиле. Алай  бла кавказ халкълада орус билим бериуню болушлугъу бла энчи европалы-россейли идентичность къуралгъанды дерчады.

Алай тау школланы программаларыны къытлыгъыны, устазла жетишмегенини хатасындан интеллигенцияны къурау акъыртын, кемчиликле бла бардырылгъанды. Нальчик округну тау школу тилекледен, эсгертиуледен сора реальный училищеге жаланда 1909 жылда тюрлендирилгенди.

Билим бериуню айнытыуну экинчи кезиую 1896 жылда башланнганды дерге боллукъду. Терк областьны халкъ училищелерини дирекциясыны башламчылыгъы бла Николай патчахны къуллугъуна киргени бла байламлы Докшоково, Аргудан, Кайсын-Анзорово, Хату-Анзорово эм Кoгoлкино элледе бир жыллыкъ школла ачыладыла. 1902 жылда аллай школла 25 къабарты элде болгъандыла.

- Тау халкълагъа жангы жашау болум бла бирге алгъын танымагъан, эшитмеген тилге да юйренирге тюшгенди – орус тилге...

- Реформаланы кезиуюнде къабартылыланы бла таулуланы арасында орус тилни билгенлени саны кёбейгени баямды. Алай аланы асламы орус грамматикагъа бир класслы школлада юйреннгендиле, аны ючюн билимлери терен эди дерге жарамайды. Тау миллетлени арасында орус тилни билгенлени азлыгъы къабартылыланы бла таулуланы реформалы социокультура болумгъа акъыртын сингнгенлерини белгисине санаргъа боллукъду.
 
Алай официальный даражада орус тил кенг жайылгъан эсе, халкъда уа арап тил жюрютюлгенди. 1886 жылны шартларына кёре, элледе окъуй-жаза билгенлени асламы арап тилни хайырланнгандыла. Сюдню оноулары, юйюрню къурау бла байламлы келишимле, осуятла да, алгъынча, арап тилге хазырланнгандыла. Ол а Кавказны халкълары Россейге киргенлеринден сора да исламны  магъанасы уллу болгъанына шагъатлыкъ этеди.

- Да алай эсе, муслийман билим бериу айныгъан болур ол кезиуде?

- Дин билим бериуге сейир Къабартыда XVIII ёмюрню ахырында бютюнда уллу эди. Аны юсюнден Къабарты сюдню секретары Шора Ногмов Кавказ ызны таматасына былай жазгъанды: «…магометан динни алгъандан сора бир-бир къабартылыла арап диалектде илму бла кюрешип башлагъандыла. Магометан тёрелеге кёре, межгитле ачхандыла, алада уа медиреселе къуралгъандыла – сабийлени арап тилге юйретирча жамауат мекямла…».

XIX ёмюрню ахырына дери Нальчик округда элледе межгитледе школла билим алыуну баш амалы болгъанлай къалгъанды. Бу кезиуню къабартылы жарыкъландырыучу Сиюхов былай ачыкълагъанды: «…халкъ орус культурадан ахшылыкъны, игиликни излейди, аны бла бирге дин эм миллет энчиликлени сакъларгъа сюеди».

- Къалай-алай болса да, бу кезиуде къабартылыланы бла таулуланы иги билим алыргъа, россейли, битеудуния культурагъа, культура хазнагъа юйренирге онглары болады.

- Ол алайды. Тау миллетлени келечилери Ставропольда (А.-Г. Кешев, К. Атажукин), Владикавказда гимназияда (Абайланы М.), Закавказьеде тау устаз семинарияда (П. Тамбиев, С. Клишбиев, А. Джабоев) билим алгъандыла.

XIX ёмюрню ахырында-XX ёмюрню аллында къабарты эм таулу бий тукъумланы келечилери даражалы россейли билим бериу учреждениялада окъургъа онглары болгъанды. Сёзге, Харьковда технология институтда (Шакманланы Т.), Санкт-Петербургну университетинде (М. Абуков, Г. Сохов), Санкт-Петербургну политехника институтуна (И. Алтудоков, М. Паштов), Киевни  университетинде (М. Кудалиев, А.Кармов) эм башхала.

Дагъыстанны, Кърымны, Поволжьени ислам окъуу учрежденияларында билим алгъанла да аз тюйюлдюле, ол санда Чабдарланы Сулемен, Асанланы Локъман, Энейланы Алий эм башхала.
Къабартылы, таулу бий тукъумланы билимли келечилери аскерге чакъырыладыла, граждан административ къуллукълагъа салынадыла. Миллет интеллигенция жамауат жашауда артыкъда магъаналы жерни алады, билимли адамла дин, жарыкъландырыу организацияланы ишлерине тири къатышадыла.

Алай бла Кавказ миллетлени бла россейли светский культураны араларында ушакъ тереннге киреди. Къабартыда бла Малкъарда профессионал юристле, инженерле, медикле, устазла ишлеп башлайдыла, публицистика, журналистика къуралады. Миллет интеллигенция культураны жангы даражагъа чыгъарады – халкъ эм дин тёрелени бла орус халкъны культурасын бирге сингдире.