КИМ ТЫЯЛГЪАНДЫ КЪАДАРНЫ?

Хапар 

Эрттен сайын арбазына чыгъып, элге бийикден къараргъа бек сюйюучюдю Ариужан. Ариу юйле кёпдюле. Ол бийик юйлени башлары бла бир ариу макъам жюзюп баргъанын ол къулакълары бла угъай, жюреги бла сезди да, анга тынгылап сюелди. Анда эрттен кюнню жылыуу, шаудан жыры, чегет агъачны шууулдауу да бирге тагъылып келдиле да, ол къадар ариулукъну бирге жыйгъан макъамгъа жюреги бла берилди тиширыу.

Сюелип туруп, къарамын кюнлюм бетде къабырлагъа бурду да:

– Хаммат, эшитемисе бу ариу макъамны? Кёремисе элинги къудуретин? – деп сорду ол.

Ала Орта Азиядан къайтып келген кюнню эсгерип, сейир этеди ол бу ариу юйлеге, арбазлагъа – ол кюн, атасыны. анасыны къууанчларын ангыламай, къарай эди аланы тёшню, аны башында сары къаяланы, элни экиге бёлюп баргъан сууну, ханс басхан орамны, оюлгъан юйлерини тюбюнден ёксюз болуп къарагъан гыйыланы окъуна тансыкълагъанларына.

Ангылагъанмы этген эди Бекболат къызыны ол халын, энди бюгюн аны ким билсин, аны инбашларындан къучакълап:

– Солучу, къызым, солучу ата журтунгу хауасындан. Таза суу ичгенча кёрюнмеймиди?!

Артда ол аны кёп айландыргъанды эл тёгерегинде, жангы, эски журтун таныта. Тызылда тукъум дорбунларына иш да элтгенди.

– Элге душман киргенде, биз бери къачып букъгъан эдик. Саулай тийребиз. Мени кибик жете келген жашла, анда турургъа унамай, хапар билирге сюйюп, арлакъ-берлакъ чыкъсакъ, артха сюре эдиле къартла… Душман кюнлюм бетден, партизанла чегетден атып, аллай зынгырдау алгъан эди дунияны, бу къаяла да фашистлеге къаршы туруп, къоркъутургъа сюйгенча…

Ариужан, сууукъ дорбунну кенглигин кёз къарамы бла ёнчелеп:

– Атам, бизни тукъумну уа мынга ким атагъанды? – деп соргъанында, Бекболат:

– Къарт атамдан эшитгенме, анга уа мен туугъанда жюзге атлагъан болур эди, элибизден эмина къыстап, бизни ахлуларыбыздан кёпле мында жашап тургъандыла деп. Жети жылдан къайтыучу эдиле ёлетден къачханла, ол жол ауруу асыры узакъгъа созулгъандан, биз башха ауузгъа кёчюп, анда орналып къалгъанбыз деп да. Артда, эки ёмюр чакълы ётгенде, къул бла бий айырылгъанда, эски жерибизге къайтханбыз. Аны да бир кесегин киргинчиледен сыйырып… Бу дорбунда уа Акъсакъ Темир эл этегинде къазауат башлагъанда да кёпле букъгъандыла…

Ариужан кёпню билген атасына энди бек сюйюп тынгыларыкъ эди. Ол заманда уа… къайда анга аллай акъыл?

Эл башындан къарап, ол жолда гитче машиналаны къамыжакъчыкълача ашыгъышлы жортханларын, сууну да, аллын кюннге буруп, кюмюш ыз болуп баргъанын кёрюп турады.

Кюз артыды. Арбазда баш иеси бла ол бирге салгъан гюлле мудах болгъандыла. Сентябрь тюрлениуню заманы болгъанын биледи ол.

– Тюнене кече жулдузла жерлеринден тебип тургъанча кёрюннгенди манга. Алай боламыды? – деди Ариужан, кюн алгъынча жарыкъ болмагъанына къарай. – Тюнене – башха, бюгюн да – анга ушамай… къайсына ышаннгын?

Ол хауа болумланы юслеринден айтханлыкъгъа, босагъада сюелген Асият ангылайды анасыны жюрегинден сабырлыкъ кетип, аны экилилик алып тургъанын.

Хау, эки ай мындан алгъа аны эсине да келлик тюйюл эди былай болур деп. Анасыны бла аны жашауларында бек магъаналы адамны жолу юзюлюр деген сагъыш тюшлерине да кирмеген эди. Бир-бирледе жашауда алай болады – Аллах сени не зат ючюн сынагъанын ангылаталмайса не кесинге, не башхагъа.

Асиятны атасы Мухамматны, сау-саламат тургъан, нюрю бетинден кетмеген ариу адамны жашау жолу былай юзюлюп къалыр деп кимни эсинде бар эди? Ол кюн атасыны хапар айта, жарыкъ кюлгени эсинден кетмейди Асиятны.

Ариужан бла Мухаммат шахарда окъургъа баргъан жерлеринде танышхандыла. Экиси да устазла. Ариу жашагъандыла. Энтта жашарыкъ эдиле… алай болмады. Къан тамыры юзюлюп, къарап-къарагъынчы дуниясын алышды юй чырагъы, жан жарыгъы Мухаммат. Аны жерге салгъанларындан сора, кюн къатыш марал жауунчукъ жаууп, артда уа тейри къылыч созулгъан эди кёкню бийигинде, чегетни бла кёпюрню бу жанын бирге къошаргъа кюрешгенча. Ол аны бла дуниягъа ыразылыгъын айтханын а аны кесинден бла Ариужандан сора киши эслемеген эди.

Арада кетген эки ай эки жылча угъай, эки ёмюрча кёрюнедиле Ариужаннга. Юйден жарыкъ Мухаммат бла бирге кюлкю-оюн да кетгенча кёрюнюп, къызыны мудах бетине къарап, ол кеси-кесине айып этеди.

Ол жарлыны къайгъылары къууа, бир сын таш этдире, байрым ингирлерин бардыла турдула, жик дууасын этгинчи. Анга хазырланнганлары да бир жанлыракъ эте эди къайгъыларын экисини. Ол да тынгылы озгъандан сора уа, дуния къалай эсе да бош, магъанасыз болуп къалды.

Асият, анасын къоюп, окъуууна кетерге сюймей, созаргъа кюрешди. Ариужан къоймады. Асият жашауун да берлик эди Мухамматны жарыкъ кюлкюсюн эшите, алай уяныр ючюн жангы бишген гыржын ийис этген юйлеринде. Ол сау къадарда ала бир затдан да къоркъмагъандыла.

Асиятны терк-терк тюшеди эсине биринчи тенгизге баргъанлары. Атасы аны жюзерге юйретгени. Ала экиси да бирге аттракционлада учханлары. Бийикге кетсе, жюрегин къоркъуу алып башласа, Асият атасына къарагъанлай, ол эрип кетиучю эди. Энди уа… ол жаланда къысха тюшлерине келеди аны. Алада да ол ариуду, жюрекге сабырлыкъ салырча базыныулу да. Асламысында жукъ айтмай, ышарып къарайды, бирде уа шош ауазы бла ариу айтады. Ол заманда ол биргесине болмагъанын унутады къызы.

Эки жыл озгъандан сора, биргесине ишлегенле, жууукъ-ахлу да жыйылып, окъууун бошап, элине врач болуп къайтхан Асиятны тоюн этдиле. Насыпха, ол баргъан юй узакъ тюйюл эди да, къызы кёз аллында боллугъуна къууана эди Аслижан. Киеу а – кёз юсюнде ёсген Расул. Москвада окъуп къайтханды. Ол да врач. Бирге ишлейдиле, Ариужан бла Мухамматча.

Хар кюн сайын юйюне жюрюп турса уа сюймейди, аны сыйсызгъа санайды. Къайын юйюнде этек-женг жыйып олтурургъа керегин биледи ол. Кертиди, Мухамматны ары-бери тартыр адамы да жокъ эди, экиге, ючге айланнган къайынла болмасала. Алай а алагъа окъуна келинлик этиуюн бир заманда къоймагъанды Ариужан. Сау болсунла, ала да намысны-сыйны ангыламагъанла тиюйюлдюле, къайда да аны бир жанына тюртмегендиле, алларында элтген болмаса. Аны жангыз баласыны къууанчын да ала алай ётдюрдюле, тойну-оюнну ёчюлтмей. Мухамматны уа изледиле. Излемей а, ёксюз болуп ёсгенликге, аныча жарыкъ адам тапхан къыйын эди тукъумда.

Алай а бир зат тынчайтмай эди Ариужанны – тюшюне келип турду ол кюнледе Мухаммат. Жарыкъ а тюйюл эди. Айта эди ол бир къайгъылы хапар Ариужаннга, ол а, аны не айтханын эшитмей, сюйгенини бетинден кёз алалмай тура эди…

Юч-тёрт ай озуп, эл больницаны къатында сары такси тохтады да, андан бир алтынчач, къызылерин тиширыу чыкъды. Ол, бийиктабан чурукълары да къоркъуу этдире, эшиклени уруп кирди больницагъа, биргесине алып келген боранын билдиргенча. Аны коридорда кёргенлей окъуна, бет къаны къачхан эди Расулну. Келген бла бетден-бетге тюберге базынмай, ол терк окъуна бармаз жанына бурулуп, ашыкъды.

Сора, сурай келгенде, врачла тургъан отоугъа юйретдиле да, къонакъ тиширыу аны эшигин ачып, босагъада сюелди.

– Адам-затмы излейсиз? Ким керекди? Кимге келгенсиз? – деп сорду Асият, къагъытладан къарамын айырып, ёрге кётюрюле.

– Баям, санга. Сенмисе Абайханланы Асият?

– Хау, менме. Не жумушугъуз барды?

– Биреуню эрин да сыйырып, не жумушугъуз барды деп дагъыда алаймы сорлукъса сен, уялмагъан?!

– Баям, ажашхан этесиз. Мен аллай иш этмегенме.

– Мен а билеме этгенинги. Ма, къарачы бу суратха, кёремисе мени юйюрюмю. Ма бу баш ием, бу уа жашым. Сен ма бу сабийни атасыз этгенсе. Расул бизни сюйгенин билеме мен, сиз аны артха жибермей тургъанлыкъгъа. Алай бош бериб а къояллыкъ тюйюлме насыбымы сенича бир къыйыр элчикде жашагъан жарлы тиширыугъа. Бу эшмелеринг да неге ушайдыла, Надежда Константиновна Крупская кибик! Бир да болмай эсе да, тырнакъларынгы бояп, ариу, тап тутсанг а! Бетинге къаратсанг а, жарлы сен, онгнган чапыракъ кибик саргъалып айланмай! Мени эрим ариу тиширыуланы сюеди. Меничаланы.

– Мен… – билмей тургъанлай къайдан эсе да бир къарыу келип, къаты сёлешди Асият да. – Халыгъызгъа, кесигизни жюрютюуюгюзге кёре артыкъ терен кёрюнмейсиз сиз да. Надежда Крупская ким болгъанын билгенми этесиз, аны алай масхараларча? Огъесе жаланда чачымы эсигиздеди? Мен аначы врачма, энди туугъан сабийлеге къарайма, тырнакъларымы да андан ёсдюрмейме. Бетим да адам къачырмагъанды, жюз къатлы бояу бла алдамасам да кишини.

Алай айтып, ол эшик юсюнде сюелген тиширыуну бир жанына тюртюп, чыгъып кетди. Ол кюн ол къайын юйюне бармады. Расул ол тиширыу бла кетгенин а экинчи кюн айтдыла анга.

Алты айдан туугъан Мурат танымайды атасын. Аппасын а, атасыны атасын, бек сюеди. Эки жанындан ыннала да тыймайдыла аны бир бирден, ол алагъа Аллах берген энчи саугъады. Мухаммат а келмейди Ариужанны тюшлерине. Баям, бир бек ёпкелегенди ансы, келир эди. Не этеди келип аны ангыламагъан юй бийчесине? Кюрешген эди, къызыны къоркъууун этип… Алай къадар жазгъанны бу дуниядан, андан да ким тыялгъанды жер юсюнде?