Ол бизге халкъ жашауну сурат шагъатлыкъларын къойгъанды

Малкъар суратчыланы араларында Курданланы Валераны суратлары энчи жер аладыла. Биринчи кере аны «Жауурун къалакъгъа къарау» деген суратын кёрмючде кёргенимде, бир такъыйкъаны ичинде манга андан бир жарыкъ тёгюлгенин сезген эдим. Суратда – жарыкъ, дунияны жарыгъы! Ол кюнден сора аны ишлерине башха кёзден къарайма. Хау, жашауда кёрмегенме сау къадарында, алай аны бла ушакъ этгенча, тюбегенча, таныш болгъанча, ич сезимим алайды. Аны эгечи Жаболаны Соня Нальчик шахарда жашайды. Баш иеси, жаннетли болсун, Жаболаны Байрамукъ, суратчы фатар алгъанда, битеу жууукъланы жыйып, байрам къурагъан эди. Жетинчи этажгъа диванны сыртында  чыгъаргъан  да ол болгъанды. Жарсыугъа, ол фатарда фахмулу суратчы жаланда юч жыл жашагъанды.

«Валера жашауда жангызлыкъ сезим бийлеген адам эди. Баям, чыгъармачылыкъ бла кюрешгенле барысы да жамауатдан бир кесек узагъыракъда турадыла: музаны ауазын эшитир ючюн, шошлукъ керек болур. Валера кеси-кесин этгенди суратчы. Аны фахмусун эслеп, ёсдюрюрге, айнытыргъа кюрешген адам болмагъанды къатында. Бизни Азиягъа кёчюргенлеринде, ол къагъанакъ эди: 1943 жылда туугъанды. Павлодар областьда Таволжан элге тюшген эдик. Жашчыкъ школгъа баргъан кюнюнден башлап сурат ишлегенди. Мен бирде: «Валера, къуру сурат этгенлей тураса», - деп тырман этсем, ол а: «Кёрюрсе, мен къаллай суратчы болсам да», - деучю эди», - деп эсгереди Соня.

Курдан улу, кертиси бла да, кючлю суратчы болгъан эди. Жаннетли болсун, кёп жыл республиканы Художниклерини биригиуюне башчылыкъ этип тургъан Виктор Абаев «гений» деген сёзню жаланда бир адамны юсюнден айтханды - Курданланы Валераны. Бюгюнлюкде художестволу билимлери болгъан искусствоведлеге, суратчылагъа, къараучулагъа да баямды аны  чыгъармачылыгъы жаланда малкъар халкъны маданиятын угъай, битеудуния культураны байыкъландыргъаны.

Ол сюйген ишини кючю бла къадарны, жазыуну хорлагъанды, дерге боллукъду. Суратчы чыгъармасын къолу бла ишлейди. Валераны уа эки къолу да къыяулу эди. Анга тогъуз ай болгъанда, анасы - Боташланы къызы Мариям - аскерге бара тургъан къарындашын ашырыргъа, жол аш да берирге кетген эди, кеси бла бирге экинчи жашы Сафарны да алып.

Тогъузайлыкъ Валераны уа Сонягъа къояды. Ол, балачыкъны къоюнуна алып, печь къатында олтуруп болгъанды. Ол заманда  башха къарындашы: «Отоугъа кирит сал», - дейди. Соня киритни излегенди, тапмагъанды. Печьни къатында олтургъан Валера уа, жукълап, эки жаягъын да, къолларын да анга кюйдюргенди.

Беш сабий бла кёчюрюлгенди Кёнделенден Боташланы Мариям: тёрт жашчыгъы - Ахмат, Сафар, Жамал, Валера эм  къызчыгъы Соня. Павлодар областьны Таволжан элинде юйюр битеу да халкъ кёрген къыйынлыкъладан ётгенди. Талада мирзеу жыйылгъандан сора анда-мында къалгъан масакъны (будай башланы) алыргъа барыучуларын эсгереди Соня.

«Жамал бла Валера гитчечикле эдиле, мени бла бирге Сафар, Ахмат чыгъадыла жолгъа. Алай талагъа жетгинчи, бузлагъан суудан ёте эдик. Мен: «Аякъларым мылы болгъандыла, бу сууукъгъа тёзалмайма, мындан ары бараллыкъ тюйюлме», - дейме. Къарындашларым мени, машокга салып, алайда къоюп кетедиле. Анда айыу кёп эди, аладан бири мени ашамагъаны насыбым эди», - деп эсгереди Соня ол узакъ заманланы.

Соня айтханнга кёре, Валера бир заманда да арсарлы болмагъанды, не усталыкъны сайлайым деп. Суратчы боллугъун гитчелигинден билгенди. Алма-Атада, Махачкъалада окъугъанды, усталыгъын ёсдюргенди. Анасы жашы къыяулу болгъанында кесини терслигин кёрюп, жюреги къыйналып жашагъанды. Ёлюрюню аллында Валерагъа: «Сын ташымы сен эт», - деп тилегенди. Сора аны сурай келген адамлагъа: «Сын ташым хазырды, Валера этгенди», - деп, аны ёхтем кёргюзтюп тургъанды. Жан ала тургъанында: «Валера сизге аманатды», - дегенди.

«Валера жууукъланы бек сюе эди. Не аз да бизге  къаршы болгъанланы юслеринден: «Ол да бизни жууугъубузду», - деучю эди. Жаннетли болсун, ийманы да болгъанды. Боллукъ затны юсюнден айтса, сёзюн «Иншаллах», - деп  башлаучу эди. Керти дуниясы жарыкъ болсун», -  дейди Соня.

Суратчыны ахыр кюнлеринде жууукъланы сагъайтырча бир зат да болмагъанды. Ол юй бийчеси Алла бла Москвагъа барыргъа деп тура эди. Алла ара шахарда жашай эди. Ол аны бла юйюр къурагъанлы жаланда  жыл бола эди. Алай, Сонягъа келип: «Москвагъа бармайма, билетими да къайтардым. Золотарёв келгенди да, аны бла бирге Балыкъ башына барабыз», - дейди. Ол анда жыл сайын солугъанды. Ючюнчю кюн а Сонягъа бушуулу хапар келген эди. Къарындашы суугъа ийилгенлей, ёргеден таш тёнгереп  келип - анда трактор ишлеп болгъанды - аны башына уруп, ёлтюрюп, энишге тёнгереп кетгенди.

Жарсыулу къадар… Курдан улуну кёп суратларыны бир-бирлерин коллекционер Хаджиланы Даниял жыйгъан эди, ол да дуниясын алышханды. Башха зат этмей, жаланда бу ишни тамамласа да, Даниялны аты малкъар культурада къаллыкъ эди. Аны хайырындан бизни бюгюн Курданланы Валераны суратларын кёрюрге онгубуз барды. Алада таулу тиширыуну сыфаты толу суратланнганды, тарыхыбыз, миллет культурабыз кёрюнедиле. Таулу суратчы жерин, халкъын чексиз сюйгени баямды. Ариу, таулу дуния фахмулу суратчыны эсин, жанын да бийлегени баямды. Курданланы Валераны чыгъармачылыгъы ёлюмсюздю. Ол бизге халкъ жашауну сурат шагъатлыкъларын къойгъанды.

БАЙСЫЛАНЫ Марзият.
Поделиться: