Патчахны фаэтонун жюрютген таулу

Жыйырманчы ёмюрню биринчи жарымында халкъыбызны жигит жашларындан бири Холамханланы Жашарбек эди. Ол 1882 жылда Бызынгыда туугъанды. Эки-ючжыллыгъында анасы сабий таба туруп ёледи.  Атасы, сабийлериме иги боллукъ тюйюлдю деп, экинчи кере къатын алмай кёп тургъанды. Алай муну жууугъу, ахлусу жыйылып, къоймай къатын алдырадыла. Ол заманда Жашарбек 10-12-жыллыкъ жашчыкъ эди.

Бир жол Жашарбек, Нальчикде Ростовдан келген циркчи къауумну оюнун кёрюп, ала бла Ростовха кетеди. Анда ат оюнлагъа, гепсоркъалыкъгъа да юйренеди.  Аскерде  къуллукъ этерге тюшгенинде, аны  биринчи  къалайда тургъаны белгисизди. Артда Холамхан улу Николай II патчахны фаэтонун  жюрютюучю болады. Аллай жерге уа кимни болса алмагъандыла. Таулу жаш ол  къуллукъгъа таза жигитлиги бла тюшгенди.

Жашарбекни орденлери бла майдаллары болгъаны суратда кёрюнюп турады. Ол санда Георгийни  жорлары да болгъанды. Ненчасы болгъаны белгисизди. Алай биринчи жорну алгъаныны юсюнден къарындашындан туугъан Ибрахимге хапарлагъанды.

Бир жол Жашарбек, фаэтонуна минип,  къалауурла бла патчахны юйюне келип, аны чыгъарын сакълап боладыла. Ол кезиуде юйге от тюшеди. Анда болгъан адамла къачадыла. Юй ичинден сабий къычырыкъ таууш чыгъады. Не этерге билмей, халкъ абызырап къалады. Жашарбег а, терк окъуна  чепкенин тешип, сууда жибитип, юсюне да эки-юч челек суу къуйдуруп, чепкенни да алып, жана тургъан юйню ичине ташаяды. Бир ауукъдан а, сабийчикни да чепкенине чулгъап, къоюнуна алып чыгъады. Ол патчахны къызчыгъы эди.

Артда биринчи дуния уруш башланады. Ары Жашарбек, патчахны кесине энчи тюбеп, эркинлик алып, алай  баргъанды. Урушдан сора, журтуна къайтып, Хасанияда жашагъанды. Акъ-Сууну агъач мюлкюнде  къалауурлукъ этип, Бёрюле Къабагъы тийреде жерлени сакълагъанды. Мал тутханды, жылгъа эки-юч тууар сатханды. Къолайы бар эди да, адамлагъа болушуп да тургъанды.

Бир жол къырал къуллукъчуладан биреулен андан уллу ахча ёнкюч алады. Заманында  къайтармай, Холамхан улун кёп  къыйнагъанды.  Ахчамы къайтар деп, къаты болгъанында уа,  патчахны аскеринде къуллукъ этгенди, совет властьха аманла  айтханды деп, тутдуруп жибереди. Ол 1937 жыл эди.

Кече ортасында ючеулен келип, аны алып баргъанларында, Ибрахимге ол: «Маллагъа къарай тур, мен бу  адамла бла бир жумушха барып къайтайым», - дейди. Алай  къайтмады. Экинчи кюн къырал адамлары  келип, юйде болгъан  хапчук-харакетин да  къыралгъа  ётдюредиле.

Хапчук-харакетни  асламысы тепсеу керекле эдиле: кюмюш къамала, чепкенле, месле. Ала жети-сегиз чемодан болгъан эдиле. Республикадан  тышында да Жашарбекни  шуёхлары кёп эдиле. Дагъыстандан, Чеченден, Дюгерден да келип, нёгерлери аны жокълай-жокълай  тургъандыла. Холамхан улу уста тойчу эди. Тепсеп хазна  аллына адам  ётдюрмеген таулу жаш, тойгъа атсыз бир заманда да бармагъанды.  Анда ол атын да тепсетиучю эди.

Бир жол Холамхан улу Хасанияда болады. Ныгъышха жетгенде, алайда олтургъанладан бири: «Ат юсюнден атып, бёркюмю урласанг,  айтхан ёчюнгю этерме», - деп, бёркюн алгъаракъ элтип, жол юсюне салады. Адамла  сагъаядыла. Жашарбек, иги кесек  артха кетип, атха  къамичи бла  да бир къатылып, ол  тохтаусуз чабып баргъан кезиуде кероху бла бёркге юч кере атады.  Атны барыуун да тыймай, узалып, жерден бёркню алып,  ныгъышдагъылагъа атады. Юч окъ тешиги бар эди аны.

Таулу жашны юсюнден халкъда жюрюген дагъыда эки  хапарны эсгерейик. Бир жыл Октябрь революцияны кюнюне  аталгъан байрам  бардырылады. Шёндюгю университетни медицина  факультети Ленинчи окъуу шахарчыкъ болгъанды. Байрам алайда бардырылады. Тюрлю-тюрлю оюнладан эришиуле боладыла. Тышындан да кёп къонакъла келгендиле, республиканы  къуллукъчулары да андадыла.

Байрамны ахырында чаришле, ат оюнла бола эдиле. Чаришде къобан къазакъла алгъа чыгъадыла. Ол заманда Калмыковну машинасы ёрге таба кетеди. Ат  оюнла башланмай бираз турадыла. Бираздан машина къайтады. Ол да  жерине тохтагъанлай, бир  къараторну тепсете, биреулен жетеди. «Жашарбек келди», - деп, адамла бирден бирге  айтып тебирейдиле.

Хау, ол Холамханланы Бурхуну жашы эди. Адамла бираз тынчайгъандан сора, таулу жаш, жюгенни кесине къысха тартып, къамичини аз  жетдиргенде, ат, арт аякъларына туруп, кишнейди. Сора, алгъа секирип, оюн башланнган жанына кесин атады. Атны  жюрюшюн тохтатмай, быдыр тюбю бла эки кере ётюп, аны иерин,  жауурунлукъларын да жерге ата барады. Бираздан а, тюз ол халда артха къайтып келе, узалып алып, хар бирин да  жерлерине жыйышдырады. Адамла   къатларына жете туруб а, дагъыда атны быдыр тюбю бла, аякъларын  жерге жетдирмей, ётеди.

Ол кюн аны хайырындан  биринчи жерге бизникиле  чыкъгъан эдиле. Ат оюнлада  башхала хорлап баргъанын  кётюралмай, аны Калмыков кеси  чакъыртхан эди.

Бир кере уа Гитче Къабартыгъа  барыргъа тюшеди. Андан къыз келтире эдиле.  Къабартылыла тойгъа аман болмаучудула. Уллу арбазда къыз къобуз согъады, адамла тюз тепсеуню  къыздырадыла.   Арлакъда уа эки бийик къурукъ урулуп, аланы юсюнде хырык, аны ортасына жип тагъылып. Аны бла эр кишиле ёрлерге  кюрешедиле. Хырыкны башында уа ичинде ичгиси бла адыр барды. Жип бла ёрге ёрлеп, ичгини ичип тюшерге керекди. Жипге уа жау  сюртюлюпдю.

Бир адам да  жипни белине дери да  кётюрюлалмайды. Къабартылыладан бири  нёгерине: «Къонакълагъа да  айтайыкъ, ала да кеслерин бир сынасынла», - дейди. Ол а, кюлюмсюреген да этип: «Бизни жашла эталмагъанны айран быдыр таулула къалай эталлыкъдыла, сен неле дей тураса», - дейди.

Билмей эди ол Жашарбекни  къабарты тилни  ангылагъанын, аны циркде ишлеп тургъанын да. Ол, жыйын таматагъа келип: «Ы, маржа,  эркин эт, билегимде кючюм къалгъан эсе, жаш заманымда билгенлерими унутмагъан эсем, кесими бир сынайым», - дейди. Тамата да: «Базына эсенг, кёр. Бетибизни жоймазгъа кюреш, эл жырлыкъ этме», - дейди.

Холамхан улу онг къолу бла жипден къаты тутады. Сол къолун энишге жиберип, аны тепдирген окъуна этмейди.  Сора онг къолу бла кесин ёрге тартып, секирип, жипни  ёргерагъындан тутады. Алай эте, башына жетип, сол къолу бла  ичгиси болгъан адырны алады.

Адамла уа, сейир этип,  къарап турадыла. Тойчула да алайгъа жыйылгъандыла.  Асыры шошдан учхан чибинни да тауушу эшитиледи. Жашарбек, ол адырны ауузуна келтирип,  андагъын уртлап да бир кёреди. Жаратмайды да, жухун да бир ачы затны къапханча этип: «Бош зат», - деп, артха жерине салып, тынч жерге тюшеди.  Сора масхара этерге кюрешген  къабартылыны къатына барып, къабарты тилде: «Тюй бастаны ашап ёсген киши, энди кезиу сеникиди. Ёрлечи, бир кёрейик, тюйден, айрандан къайсыны кючю уллу эсе да!» - дейди. Ол да амалсыздан башын энишге иеди. Бирсиле уа «харх»  этип, кюледиле.  Абаданлары уа келип, таулуну къолун тутадыла.

 

Османланы Хыйса.
Поделиться: