Ёмюр бла тенгши таулу

Миллетни тарыхы аны адамларыны энчи къадарларындан, этген ишлеринден, жигитликлеринден, къууанчларындан, жарсыуларындан къуралады. Хар бир тёлюню кеси заманы, анга кёре жазыуу – жашау жолу болады. Бу уллу дунияда эки бирча адам жокъду. Ма аны ючюн сейирди бизни хар бирибиз.

Мырзаланы Солтанны жашы Муталип – узакъ ёмюр сюрген, таулу эр киши шартларын не къыйын кюнде да тас этмеген, ахыр кюнюне дери, ол а 105 жыл жашагъанды, ууакъ жумушун къоймагъан, эсли къартыбыз эди. Аны юлгюге тутханыбыз да анданды.

Биринчи малкъар хорну къауумунда

Муталип Эл-Тюбюнде тёречини юйюрюнде туугъанды. Репрессияланы заманында Мырзалары Быллымгъа кёчгендиле, анда ёсгенди. Аны жашау жолу ариу башланнганды – ол биринчи малкъар хорда жырлагъанды. Аны юсюнден сагъынса, акъсакъалны бети къалай огъурлу жарыгъанын кёпле кёргендиле.

1937 жылда малкъар эм къабарты хорлагъа фахмулу жаш тёлюню сайларгъа деп, эллеге барыргъа энчи комиссия къуралгъанды. Аны таматасы музыкант Александр Михайлович Покровский болгъанды. Аны ол ишде сынауу бар эди – озгъан ёмюрню 20-30 жылларында Нальчикде жашап, ол Ленин атлы окъуу шахарчыкъда ишлегенди, анда хор кружокну ишин да сюйюп бардыргъанды. Аны бла бирге педагогика техникумда музыка грамотадан дерсле бергенди. Аны ол хоруна жюрюген жашла бла къызла, къайры барсала да, атларын махтау бла айтдыргъандыла. Билими жетмегенин кеси сезип, Александр Михайлович барып, Москвада П. И. Чайковскай атлы къырал консерваторияны хор бёлюмюнде окъуп къайтханды.

Миллет хорланы къурауну башлагъанда, аны болушлугъуна таяннганлары да анданды, баям. Дагъыда бу ишде къыйын салгъанладан бири  – композитор Арсений Авраамовну Муталип ариу сёз бла тюшюрюучю эди эсине. Ол кёп жылланы ичинде жыйгъанды бизни халкъ жырларыбызны, аланы макъамларын, хоргъа деп.

Комиссия айыргъан алтмыш жаш адамдан жартысы таулула, аладан бири уа Мырзаланы Муталип болгъанды. Малкъар хорну биринчи концерти, ачылыуу 1940 жылда 3 августда къууанчлы халда ётгенди.

Композитор Трувор Карлович Шейблер аны юсюнден «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде былай жазгъанды: «Бу жаш хор жангыз жылны ичине профессонал коллективге дери ёсгенди. Аны кесини репертуары да барды – малкъар халкъны эрттегили эм жангы, совет композиторла музыкасын жазгъан жырлары. Аланы бир-бирлерин къабарты эм малкъар хорла экиси да бирге айтадыла».

Республиканы таматалары быллай магъана берген хорда сюйген тенглери Отарланы Омар, Рахайланы Олий, Гелястанланы Ханафий, Беппайланы Сакинат, Къудайланы Халимат, Улбашланы Шахманий, Бёзюланы Магомет, Зайидланы Фатимат, Ботталаны Адижан эм башхала бла жырлагъан насып эди. Алай ол къууанч кёпге бармагъанды.

Къыйын сынауланы жыллары

Уллу Ата журт урушну тёртюнчю кюнюнде Муталип аскерге кетгенди. Аны къазауат жолу 42-чи Къобан кавказ дивизияда Краснодардан башланнганды. Къазауатха биринчи кюнледе окъуна киргенди. Перекопда баргъан къызыу сермешледе жаралы болуп, бир кесек бакъдырып, Кърымда уруш этгенди. Анда, жаралы болуп, пленнге тюшюп, тузакълыкъ ачылыгъын сынагъанды. Тутмакъда ачдан, жаланнгачдан, ауруудан ёлгенле кёп эдиле. Табийгъат берген саулугъу таулу жашха бек жарагъанды. Къачаргъа да кюрешгенди пленден бир ненча кере, тутуп, артха къайтарып, азап чекдирип тургъандыла.

Муталип Австрияда Амштеттен шахарда лагерьде тургъанды, агъач фабрикада ишлегенди, анда немис тилге да юйреннгенди. Аланы 1945 жылда совет солдатла азатлагъандыла.

Алай бла Мырза улу Экинчи Украин фронтну танк полкуну алтынчы армиясыны санына къошулгъанды. Ол заманда пленнге тюшгенлеге энчи соруу этилгени белгилиди. Муталипге да тюшгенди ол къыл элекден ётерге – Львов шахарда фильтрация лагерьде къарап, тинтип, аны Орта Азиягъа ашыргъандыла.

Муталип юйюрюн 1947 жылда Къыргъызстанны Дон-Арыкъ элинде тапханды. Атасы, эгечи да ауушханларын, юй бийчеси эгечинден туугъан, анасыз къалгъан Къудайланы Мухтарны бла Маржанны кесине алып тургъанын да билгенди.

Анда Мырзаланы Муталипге къол усталыгъы болушханды. Малчылыкъ бла жерчилиг' а таулу кишиге жубаншча бир затдыла да, ол келгенде тарлыкъ, такъырлыкъ да узакъ къачхан эдиле.

Ёксюзле уа… белгили балетмейстер Къудайланы Мухтар айтханнга кёре, бу эки аламат адам аланы мудах жашауларын жарыкъ этгендиле, кеслерини сабийлеринден башха кёрмегендиле аны бла эгечин. Мырзаланы юйге не заманда да базынып киргенди Мухтар.

Ата журтда

1957 жылда сюргюнчюле юйге жыйылгъанда, Мырзалары Яникойда тохтагъандыла.  Муталип туф карьерде ишлегенди. Анда атдырыу ишле баргъанда, жара тюшюп, экинчи группаны инвалиди болгъанды. Алай болуп тургъанлай да, ол бир кере айыугъа тюбегенди. Жукълар заманында уянып айланнган огъурсуз жаныуардан Муталип сау къутулгъанды.

Кёп сынауладан ётген, жууаплылыкъны ангылагъан эр кишиге юй ишлеген, уллу юйюр ёсдюрген да, къыйын эсе да, жарыкъ, жылыулу жумушлай къалгъанды. Ол бир кюнюн да бош ётдюрмегенди. Аны сёзю юйюрде кимге да жорукъ болгъаны уа баямды. Таулу тиширыуланы акъыллылары алай юйретедиле сабийлерин. Атасын сыйламагъан жаш не къыз кимге намыс этерикди?

Сабийге салгъан къыйынынг артха къайтхандан уллу насып болмаз. Юйюр тамата Азрет – ич аскерни полковниги, МВД-ны штабында ишлегенди. Ол Москвада жашайды. Сафият  – китап басмада ишлеп тургъанды, солуудады. Асият  – тигиу жаны бла, Хусейин – бизнес бла кюрешедиле, Хасан а, «Балкарияда» тепсеп тургъанды, бусагъатда Чегем районну уучу мюлкюнде тамата егерь болуп ишлейди. Аланы барыны да ючюшер сабийлери барды. Фатимат а, ол Элбрус районну администрациясыны бир бёлюмюнде тамата специалистди, бир къызчыкъ ёсдюргенди.

Насыплы адам эди Муталип – оналты туудугъун, аладан туугъан бир ненча сабийни да тобугъунда тутханды.

Сейир тюбешиуле

Муталипни хапарына тынгылагъан бек зауукълу болгъанын ким да айтырыкъды. Аны эсгериулери жомакъча татлы, сейир да болгъандыла.

1945 жылда Австрияда ол азатланып, аскерге къошулгъан кюнлеринде немис  тилни билгенледен бир батальон къуралады. Аны таматасына Гончаров деп, Мырза улу бла Кърымда уруш этген жашны саладыла. Ол а бир эрттенликде машиналагъа олтуртуп, бир къауум жашны агъачда букъгъан душман солдатланы излерге жибереди.

Муталипни ротасы агъачха кирип, анда бек сакъ бара, бир талада юч юйчюкню аллына келип къарадыла. Марап къарап тургъанлай, юйден къолунда да къумгъаны бла бир эр киши чыгъады. Муталип бла бир нёгери автоматларын да тутханлай, аны таба атлайдыла. Къоркъурча болмагъанын кёрюп, саламлашадыла да, ол адам къайданса деп сорады. Кавказдан дегенинде: «Кёрюп турама. Аны къалайынданса?» – дейди дагъыда. Чегемден болгъанын билгенде, Малкъарукъланы Дадашны таныймы эдинг деп сорады.

Къалай танымаз эди аны Муталип, къарт атасы Жумаккуну къолунда ёсгенди сора Дадаш!

Къонакъбайны аты Таубий эди. Ол Малкъардан революциядан сора кетгенин, кёп айланып, былайда тохтагъанын да айтып, саугъала да берип, душманны къалайда тохтагъанын да айтып, жашланы алай ашыргъанды.

Арлакъ баргъанлай, алларына кийик чыгъып, жашла аны соя тургъунчу, Муталип, узакъ Австрияда бир агъач талада жерлешине тюбегенине сейирин суууталмай, артха айланып, юйле таба тебирегенди.

Ол бирини босагъасына жетерге: «Муталип, къоркъма, жууукъ бол юйге, мен жангызма», – деп таза малкъар тилде айтылгъан сёзлени эшитгенди. Кирип барса, анда уа узун акъ сакъаллы бир къарт, юйню ичи да къуругъан хансладан бла тамырладан толуп. «Кёп сынаудан ётериксе, алай юйюнге уа сау-саламат жыйыллыкъса», – деп ашыргъанды аны ол.

Душманны ол айтылгъан жерде табып, ууатып, пленнге алып къайтхан эдиле ол кюн совет солдатла. Таубий болмаса, алай терк, къоркъуусуз табармы эдиле жашла аланы? Бу тюбешиуге сейир этгени къалмай эди Муталипни.

Кёп кёрген, кёп да билген, къыйын ёмюр жашап, андан кёп оюм этген, игиликге юйретген сыйлы къартыбыз Мырзаланы Солтанны жашы Муталип ауушханлы кёп болмайды. Ахыр жырын – эски таулу ийнарланы, 2018 жылда, 15 июльда жырлагъанды. Аны таныгъанланы эслеринде ол жютю эсли, ариу къылыкълы, игини, аманны ангылагъан, ким бла да жагъасын жарашдыра билген адамлай къалгъанды.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: