МАЛКЪАР ТЕАТРНЫ ЫШАННГЫЛЫ МУРДОРУ

Озгъан ёмюрню 20-30-чу жылларында жангы къуралгъан къыралны культура ёсюуюне бек уллу эс бёлюннгенди. Элледе, шахарлада школлада, башха окъуу мекямлада да театр кружокла ишлегендиле, халкъ сахна оюнлагъа сюйюп къарагъанды. Театр искууствону кючю алай уллу болгъанын кёрюп, къыралны оноуда сюелген адамлары аны юсю бла инсанланы ол замандагъы саясат излемлеге кёре юйретир умутда, миллет театрланы къураугъа киришгендиле.

Театрны къурау тынч иш болмагъанды. Бютюнда профессионал театрны. Аны къурар ючюн заман да, кюч да, фахмулу адамла да керек эдиле. Аны бла байламлы, 1935 жылда Къабарты-Малкъаргъа Москвадан таматасы белгили режиссёр И. Судаков болгъан комиссия келип, А. Луначарский атлы театр институтда малкъар студияда окъургъа деп, отуз жаш адамны сайлайды.  Анга уллу студия дегендиле. Баям, жаш артистле окъурукъ беш жыл иги кесек заман эди театрны ачарыкъ оноучулагъа. Ол себепден Нальчикде да гитче студия ачаргъа оноу этиледи.

Ол гитче студиягъа Колхоз-совхоз театр студия дегендиле. Ол кезиуге оруслуланы театрлары бар эди. Къабарты студия ишин алгъаракъ башлап, бошай тура эди. Малкъар студияны къурауну, анга башчылыкъ этиуню да республиканы оноучулары Акъайланы Къасымгъа буюрадыла. Къасым ол кезиуде театр искусствону юсю бла Москвада ГИТИС-де административ бёлюмде окъуп, бийик билим алып келген биринчи таулу адам эди. Биринчи да, белгили да. Ол Беш да Тау элге хапар берип, айланып, эл клублада   самодеятельностьлагъа къатышхан, сахнада ишлерге жарарыкъ фахмулу жашланы, къызланы айырып,  1936 жылда Культура министерствону оноууна кёре студия жыяды. Ол студиягъа Маммеланы Ибрагим, Акъайланы Далли, Къудайланы Маржан бла Хасан, Акъкъызланы Мустафа, Рахайланы Люба, Назир, Таубий, Таппасханланы Хыйса бла Оюс, Гергъокъланы Фердауус, Мечиланы Хусей, Бачиланы Куля, Байкъазыланы Алим, Макытланы Исхакъ, Жаболаны Мариям, Расулланы Къубадий, дагъыда башхала киргендиле.

Бир кере ушагъыбызда: «Элден келгенибиз себепли жашар жерле, стипендия да тохташдыргъан эдиле. Ахчаны бир кесекге тыйгъан кезиу болгъан эди артдаракъ.  Таппасханланы Оюс бла мен Обкомгъа барып, ол а Къабарты орамда болуучу эди, анда Селяланы Махтиге тюбеп, ишни тап этген эдик. Бир эллим-жерлим, кесим иги таныгъан Махти Обкомда ючюнчю секретарь эди. Ол бизге асыры жарыкъ болгъандан, стипендия бла болумну осагъат айтып берген эдик. Биз къайтханда, нёгерлерибиз стипендияларын ала тура эдиле», - деп,  былай эсгере эди кеси ол студияда окъугъан артист, драматург, поэт Маммеланы Ибрагим. Ол жангыз болум окъуна Малкъар театрны болуруна, студияны къуралыууна бизни ол замандагъы къуллукъчуларыбыз сансыз къарамагъанларын кёргюзтеди.

Студия 1937-1938 окъуу жыллада окъуу ишин бардырады.  Ара шахардан аны энчи окъуу программасын жарашдырып жиберген эдиле.  Студияны окъуучулары фехтованиягъа, аскер сауутланы хайырланыргъа юйренирге, сахнада кесин жюрютюрге, сёлеше билирге, театрны тарыхындан билим алыргъа керек эдиле. Театрны тарыхындан бла эстетикасындан сынауу болгъан устаз А.С.Косьяненко окъутханды. Сахнада ариу сёлешиуню бла кесин жюрютюуню дерслерин Ю.М.Судаков бергенди. Жаш адамланы сахнада жигитлени сыфатларын къурауда гримни хайырланыргъа П.П.Терский юйретгенди. Фехтованиягъа бла аскер сауутла бла кюреширге уа – студияны таматасы Акъайланы Къасым кеси.

Уллу студиячыланы, ара шахарда культураны ортасына тюшюп, уллу устазладан дерс алып, белгили театрлагъа, концерт заллагъа, музейлеге, тюрлю-тюрлю кёрмючлеге жюрюп, айтхылыкъ артистлени танып, аладан кёп затха юйренир онглары болгъанды. Колхоз-совхоз театр студияны окъуучуларыны уа аллай амаллары болмагъанды. Алай аланы окъутхан устазла сохталарындан кеслерини билимлерин къызгъанмагъандыла, кече-кюн демей, биргелерине болуп, аланы кёп затха юйретгендиле.  Аны бла бирге бир ненча жыл алгъа ишлеп башлагъан орус театрны артистлери да малкъар театрны гитче студиясында окъугъанлагъа не жаны бла да болушур ючюн къалмагъандыла. Аны къой, кеслери салгъан «Устим Карамалюк» деген спектакльде ойнаргъа чакъырып, орус сахнагъа да чыгъаргъан эдиле. Бир-бир массовкада ойнагъандыла, бир-бирлеге уа гитче рольчукъла окъуна жетгендиле.

Акъайланы Къасым бийик билими, терен культурасы болгъан, театрны проблемаларын иги ангылагъан адам эди. Аны юсюне окъуу системада бек керекли юйретиу хунерни да иеси эди ол. Студияны студентлерин ол, Москвадан келген методиканы жангыдан тинтип,  анга кёре жангы методика къурап, аны бла окъутханды, кёп затны кеси сёзлери бла да ангылатханды. Алай бла, студиячыланы сахна сезимлерин айнытханды, фантазияларын бай, элпек этгенди. Алай болмай амалы да жокъ эди, театр адамны бюгюню бла чекленмей, озгъан заманын да артха къайтарып, сахнада кёргюзтюп, къараучуланы ниет жаны бла бай этгенин, алагъа зауукълукъ бергенин ангылай эдиле биринчи малкъар артистле.  Иш кёп эди. Драматургну сёзлерин айтыу бла чекленмейди спектакль, театрны борчу андан уллуду, кенгди. Ол адамны ич сезими бла ишлейди, аны тазалайды, тюз жанына бурады, кёп затны юсюнден сагъыш этдиреди.

Ол студияда таулу жашла бла къызла, Шекспирни, Еврипидни, Эсхилни, Гогольну, Островскийни эм башха классиклени чыгъармалары бла шагъырей болуп, малкъар сахнада керти оюн салыргъа кёллене, окъугъандыла.

Патриотлукъ учунуу ашыкъдырып, театрны терк къурар ючюн ол окъуу курсла къысхартылып берилселе да, малкъар элледен жыйылгъан жаш адамла кёллерин салып окъугъандыла, анга кёре билим да алгъандыла. Ала профессионал билим алып, малкъар театрны сахнасына чыгъып, биринчи таулу спектакль кёргюзтген адамладыла.

Сахнада салырча миллет пьеса болмай, студия окъууун бошай туруп, Къасым,  малкъар театрны биринчи оюну аны бла башлансын деп, биринчи спектакльни К.Треневну «Любовь Яровая» деген пьесасына кёре салады. Пьесаны малкъар тилге Отарланы Керим кёчюрген эди. 1939 жылда 10 декабрьде чыкъгъан «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетде Москвада окъууун бошай тургъан студент Къулийланы Къайсын ол оюнну юсюнден былай жазгъанды: «Малкъар халкъны культура жашауунда къууанчлы иш болгъанды. Миллет драма театр ачылгъанды. 7 декабрьде ол кесини  биринчи спектаклин К. Тренёвну  «Любовь Яровая» деген пьесасына кёре салгъанды. Ол кюн малкъар халкъны миллет культурасыны белгили кюнюдю… Биринчи спектакльге, культураны биринчи ахшы атламынача къараргъа керекбиз…» - деп жазгъанды.

Оюннга бу студияны артистлери бары да къатышхандыла. Баш рольну - Любовь Яроваяны Къудайланы Маржан ойнагъанды. Михаил Яровойну – Къудайланы Хасан. Къарагъанла Рахайланы Таубийни бла Любаны, Расулланы Къубадийни, Маммеланы Ибрагимни,  Таппасханланы Оюсну оюнларын айырып жаратхандыла.

Тынч тюйюл эди жаш артистлеге сахнагъа бу ауур чыгъарма бла биринчи чыгъып, аны ким да жаратырча ойнагъан. Оюнда ауурлукъну асламысы Къудайланы Маржаннга тюшеди. Аны бла баш иесини арасы класс чюйреликни бир бетиди, ала бир бирге душмандыла. Ол эки адамны жюрек сезимлери, сюймекликлери ол кюрешде кюйгенин къарагъанла ийнанырча кёргюзтген, айхай да, къыйын эди. Алай малкъар театрны биринчи артистлери биринчи оюнлары бла, бар кючлерин, къарыуларын да салып, мындан ары да ишлерге, жангы оюнла салыргъа боллукъларын кёргюзтген эдиле.

Алай бла, Малкъар колхоз-совхоз театр профессионал чекге жетип, Москвадагъы уллу студиябызны мурдору болгъанды.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: