Хауа шарла къалай бла жаратылгъанларын билемисиз?

Шарла къайдан чыкъгъанларыны юсюнден илмуну адамларыны оюмлары бир кибик тюйюлдюле. Биз аланы хауа неда гелий бла кёпдюрюлген илляулача билебиз. Алай аланы тарыхларыны тамыры тереннге кетеди, Кюнбатыш къыраллагъа.

Айтыугъа кёре, Къытайда аланы къагъытдан этилген тюрлюлерин урушда хайырланып болгъандыла. Артдаракълада аланы, жылы хауа бла кёпдюрюп, кёкге ийгенни битеу жюрек къыйынлыгъы аны бла бирге бийикге учуп гунч болады дегеннге ийнаннгандыла. Бир кесекден а, ары жашырын умутларын жазып учурса, инсанны муратлары Аллахха теркирек жетерикди деп да ийнаннгандыла.

Онючюнчю ёмюрде Карелияда жашагъан тайпала аллай топланы малны терисинден тигип болгъандыла. Ёгюз териден этилгенни мырдыны ауур хауасы-газ метан бла кёпдюрюп, бир элден башхасына учуруп да болгъандыла. Ала бла ауур жюкле да ташыгъандыла. Метан атылса уа бек уллу хата келтире болгъанды.

Аллай хаталы газладан бири, водород, бла АБШ-да сабий хауа топланы толтургъанлары хата келтиргени адамланы эслеринде къалгъанды. Бир жол ол газ бла кёптюрген шарладан гирляндала бла бир байрамгъа уллу майданны жасагъандыла. Сора къайсы хыпияр жашчыкъ эсе да бир такъыйкъагъа аланы атдыргъанды. Ол заманда бир къуллукъчу да жаралы болгъаны ючюн, топ илляуланы водород бла кёптюрюрге жарамагъанына закон чыгъарылгъанды.               

Резинден этилген хауа шарикни ата-бабасы уа Лондонда, онтогъузунчу ёмюрде жашагъан Майкл Фарадей болгъанды. Битеу дуниягъа белгили алим Фарадей, эки каучук кесекни ортасын ун себип айырып, къыйырларын а бири бирине клей бла жабышдырып, къатлам этип, сынау халда, водород бла кёптюрюп кёкге учуруп да тургъанды.

Жыйырманчы жылдан сора аны сынамыны эсеплерин хайырланып, Лондонда 1847 жылда биз билген хауа бла кёпдюрюлген топланы этип башлагъандыла. 1907 жылда Американы Бирлешген Штатларында уа аллай илляуланы чыгъарып, битеу дуниягъа жайгъандыла.

Бусагъатда аллай илляуу болмагъан сабий болмаз. Аланы саугъагъа бередиле, ала бла сабийлени булжутадыла, рекламада, тойлада, байрамлада, къууанчлада да кенг хайырланадыла. Буруннгу къытайлыла жукълап тюшлеринде да кёрлюк тюйюл эдиле не къадар тюрсюнге бояллыкъларын, къалай хайырланырыкъларын аланы бу башламчылыкъларын.