Эки оюлгъан къала

Бахсан ауузу бла ёрге бара, Тырныаууздан юч-тёрт къычырым ётгенлей, Бахсан сууну сол жанында, ариу кюнлюм бетде, тик къаяны аллында оюлгъан кёп таш хунала, юй-журт мурдорла кёребиз.

Ала суу жагъадан башлап, къая этегине дери жетедиле. Ол, аты таурухлада айтылгъан, буруннгу элибиз Эл-Журтду. Элни баш жанында уа, ичине мал кирмезча къаты бегитилип, къабырстанны да кёребиз.

Элге кенгден къарасанг, гитче жерчикге ушайды. Алай къатына жууукъ барсанг, аны уллулугъу, эркинлиги кёрюнеди. Тюзлю-тёшлю жерлери да бар. Шимал жаны Къоргъашин таугъа тирелип тохтайды. Къыбыла жаны бла уа, тарны экиге бёлюп, чокъуракъ тамычыланы тауусулмазлыкъ жырларын айта, Бахсан череги тенгиз таба ашыгъышлы барады. Бурун заманлада былайда ариу жашау къайнагъанды. Эллиле мал тутхандыла, сабан сюргендиле, жигит жашла  жортууулгъа барып, кишиликлерин сынагъандыла.

Ёмюрлени саркъыуунда кёп белгили адамла жашай келгендиле бу элде. Ол санда Къарачайны къурагъан деменгили Къарча, Кърымшаухалланы бий Бекмырза. Аны жашлары Элбуздукъ, Къамгъутбий, Къаншаубий, Гелястан, айсуратлы, кюн сыфатлы Гошаях бийче.

Бу журтдан аладан сора да чыкъгъандыла атлары айтылгъан инсанла. Алай бу хапарыбызда биз бий Бекмырзаны жашларыны бла Гошаях бийчени юсюнден эшитгенибизни, билгенибизни айтайыкъ.

Башында да айтдыкъ элни баш жанында оюлгъан къаланы  юсюнден. Эрттеден бери анга барыргъа акъыл этип тура эдим да, бу кюнледе ары жетип келдим. Бир нёгерим барды. Экибиз да ашыкъмай, акъыртын-акъыртын, сёдегей-сёдегей бара, бирде оюлгъан хуналаны юслери бла, чыгъанала ичлери бла ётебиз. Оюлгъан журтлагъа къарайбыз. Сейир этесе, быллай тик жерде адамла къалай жашагъан болурла, къалай ишлеялгъан болурла аллай бир журтну деп. Ол бийик, тик жерлеге ташланы да къалай ташыгъан болурла. Аланы араларында уа бек уллулары да бардыла. Адам бийиклиги чакълы окъуна.

Дагъыда бир сейири. Ташланы асламысы жонулупдула. Журтланы мюйюшлери да тюз къаланадыла. Иги устала ишлегени кёрюнюп турады. Ол къурулушчула салта, чёгюч, темир чюйле хайырланнганларыны шагъаты.

Къыйын болса да, бир кезиуледе былайда жашау къайнагъанды. Тёшледе, сыртлада ташдан къаланнган юйле, журтла сюелгендиле. Тюзюрек жерлеринде уа адамла мирзеу ёсдюргендиле. Бюгюнлюкде уа, оюлгъан хунала, юй мурдорла турадыла, озгъан жашауну шагъатларыча. Тёгереклерин юлкюле, чырпыла, чыгъанала басхандыла. Кюйдюргюч, тюртю, назы терекле, артишле ёседиле. Анда-мында бир шаптал терек да сюеледи.

Аланы ичлери бла ётюп, къаягъа тирелгинчи бардыкъ. Алайда къаланы оюлгъан къабыргъасын кёрдюк. Къалынлыгъы метрден артыкъды. Бир мюйюшю игирек санланыпды. Бийиклиги эки метр чакълы болур. Тюп жаны уллу ташла бла къаланыпды. Баш жанындагъыла да бираз гитчеракъладыла. Раствор, бетон жокъ, улухузу бла къаланыпдыла.

Оюлгъан журтха къарай, баям, анга ырхы зараны жетген болур деригим келди. Нек дегенде къырны аллында ишленнгенди. Аллай жерледе уа бир жыл къалса да, он-жыйырма жыл озса да, бир кезиуде уа ырхы келмей къалмайды. Къаланы ичи да ууакъ зыгъырдан толупду. Ол да ырхы келгенни бир билгисиди.

Бу журтха Гошаях бийчени экинчи къаласы дейдиле. Аны къатында бираз олтуруп, къаланы, аны иесини юсюнден да кёп сагъыш этип, къол аяздача кёрюннген эски элибизге да къарадыкъ. Сора бу бийчени экинчи къаласы эсе, аны биринчиси да бу тийреде болургъа керекди деп, аны излеп башладыкъ.

Тик къаяны ырбыны бла энишгерек келип, къая ташладан къаланнган къабыргъаны тапдыкъ. Узунлугъу он метрден артыкъ, бийиклиги да метр бла жарым болур. Къабыргъаны къалынлыгъы да метрден артыкъды. Ич жаны, тышы да тюз къаланыпдыла, ташла да  бир бирлерине къысдырыкъла бла бегитилип.

Къабыргъаны юч жаны ташдан къаланыпдыла. Тёртюнчю жаны уа бийик, тик къаяды. Бир кезиуде былайда таш къала сюелгенди. Хунаны аллында оюлуп тургъан ташла анга шагъатдыла. Къаяны башындан ташла  юзюлюп, ала ойгъан болурла.

Аны бери жаны къалын юлкюледиле. Тюзюнлей аллына барып къалмасанг, жанындан къарап кёраллыкъ тюйюлсе. Биз да иги кесек айланнгандан сора тапханбыз. Ол бийчени биринчи къаласыды, эсе да андан къалгъан ызла.

Кюн къызыу эди. Нёгерим да, мен да алайда бираз олтурдукъ. Бийикден Бахсан черегине да къарадыкъ. Аны ташны ташха ургъан тауушу, къая къызын уята, битеу ауушха эшитиледи. Оюлгъан къалалагъа къарай: «Жарсыулу сюймекликни оюлгъан къалалары», - деригим келди.

Ариу тиширыуну къадарына тынгылай кетсенг, ол акъыл келеди. Сабийлей урланып, юйюнден-журтундан айырылып, бир бири ызындан юч къарындашха эрге барып, аланы бири бла да насыплы болмай, ахырында бу тийреледен да узакъ кетип, ахыр жолун жангызлай кенгде тапханды.

Къаланы къатында олтуруп, Гошаях бийчени аны эрлерини юслеринден сагъыш этдим. Ким биледи, былагъа бир аман къаргъышмы жетген болур эди деригим келди. Алай да болур, сабийи урланнган ана, жюреги къызып, айтхан болур эди. Урланнган къызчыкъ ёсюп, кёз къаматхан ариу жан болгъан эсе да, къадары жарсыулу эди.

Сюймекликни оюлгъан къалаларындан къарасанг, эл саулай, къол аяздача, туура кёрюнеди. Эл дегенде да, андан къалгъан  жаланда аты, оюлгъан хуна ызла эм озгъан заманланы шагъатларыча, сир  къатып тургъан, къабырстанны мермер сын ташлары.

Гошаях бийче бла байламлы дагъыда бир-эки жер атны сагъынайыкъ. Къаладан бираз берлакъ келгенлей, кенг атлауучла бардыла. Ала да къаягъа тиреледиле. Табийгъатдан чыкъгъаннга угъай, тюз да къол бла ишленнгеннге окъуна ушайдыла. Башлары, жанлары да сыйдам, тюз да сюрме бла жонулгъанча. Алагъа уа Гошаях бийчени атлауучлары дейдиле. Бийче ала бла ёрге барып, къая ортасында ыраннга чыкъгъанды. Алайда сары эрикле ёседиле. Алагъа уа Гошаях бийчени терек бахчасы дейдиле.

Кёп жылла мындан алда, тюзюрек айтханда, онжетинчи ёмюрню ал жылларында, бийче терек бахчасына чыгъып, кёгет жыйгъанды. Алгъын алайда гитче алмачыкъла ёсген хапар барды. Бюгюнлюкде уа – сары эрикле. Бийчени жашаууну юсюнден къысха айтханда аны урлап келген Къамгъутбий болгъан эсе да, жаш ауруп ёледи. Бахсан сууну онг жанында, уллу жолдан узакъ бармай, ариу дуппурну башында, ташдан къаланнган кешене барды. Ол Къамгъутбийни кешенесиди. Жаш анда асыралгъанды. Аны бийче кеси ишлетген хапар барды.

Артда Гошаях  Къаншаубийге эрге чыкъгъанды. Арада уллу сюймеклик да болгъанды. Жарсыугъа, Къаншаубий зар адамланы  хаталарындан, къыйн ауруу тийип, андан дарман излей кетип, ызына къайтмай къалады.

Андан сора бийче Къарачайгъа кёчюп кетеди. Эки эрини гитче къарындашлары Гелястанлары келип, аны бла къауум жыл бир юйюр болуп жашагъанды. Ахыр жылларын а Гошаях Къарт-Журт элде ётдюргенди. Ёлгенден сора анда асыралгъанды. Бир жол  къарачайлы шуёхум бла ол элге баргъан эдим. Анда, Къобан сууну сол жанында буруннгу обала бардыла. Аланы араларында акъ кешене сюеледи. Шуёхум ол Гошаях бийчени кешенесиди, деген эди.

Бийчени жашаууну юсюнден жыр да барды. Эрттеден бери халкъда айтыла келеди. Бюгюннгю назмучуларыбыз да, жырларына къоша, бийчени ариулугъун эсгередиле. Гошаяхны жарсыулу къадары кёп ёмюрлени халкъ ауузунда айтылгъанлай келеди.

Османланы Хыйса.
Поделиться: