Жазыучу эм малкъар тил

(Ахыры. Аллы 19-чу августда басмаланнганды)

20-чы жыллада тюрк тилли миллетлени жазмаларында, айтыуларында да «литература», «культура», «искусство» деген терминле аланы лексикаларына алыннган эдиле. Артда уа ол миллетлени кёбюсю аланы «адабият», «маданият», «инжесанат» деген терминлеге айландыргъан эдиле, бу терминлени арап  тилден алып. Сёз ючюн, кечирек заманнга дери да Азербайджанда «Культура ве искусство» атлы журнал чыгъып тургъанды. Артда уа азербайджанлыла ол журналгъа «Маданият ве инжесанат» атагъандыла. Бизни тил орус тил бла артыгъыракъ жууукълашханы себепли тилибизге жангы терминле орусчадан кёбюрек киредиле эм тилибизге жарашып къаладыла. Андан болур ал кезиуледе жазыучу башда сагъынылгъан араб терминледен эсе орусчаларын сайлагъаны: «литература», «культура», «искусство». Бу терминле жашауда кёп айтылынып тургъанлары себепли  тилибизге хор бла кийирилмейдиле, кеслери аллына сёз байлыгъыбызгъа тизилип къаладыла. Кюч бла, биреуню энчи оноуу бла кирген сёз тилибизде тамырланмайды. Аны халкъ жюрютюрге сюймейди, ана тилге аны эркин къошмайды, аны бырнак этеди. Сёз ючюн, «критиканы» орунуна «кесаматны» алмайдыла. Берт да башда саналгъан сёзлени орусча жазылыуларын ана тилибизде жюрюрлерин тап кёргенди. Болсада  тюркден, арапдан жайылгъан сёзле асламыракъ айтылына башласала уа, ала орус тилден келген сёзлени унутдура башлайдыла, сёз ючюн, алгъаракълада «учитель», «ученик», «урок», «книга» аслам айтылынып тургъандыла, энди уа аланы орунларын «устаз», «окъуучу», «дерс», «китап» ала турадыла.

«Ана тилибизни юсюнден оюмларым» деген статьясыны бир кесегин келтирмей болмайма. Анда Берт башда айтылгъан затлагъа да эс бурады: «...мен ана тилибизни окъутуу халкъыбызгъа къалай сингнгенини, аны биринчи устазлары кимле болгъанларыны юсюнден бир къауум затны айтыргъа умут этеме. Андан сора да, бизни шёндюгю жазыуубузда болгъан бир къауум жартылыкъланы да эсгерликме. Жартылыкъла, жангылычла уа аз тюйюлдюле. Болсада чинг алгъа тилибизни жазыу историясын эсгерейик.

Бизни тилибиз кимни тили болгъанын тохташдырыргъа керек эди да, Нальчик Окрисполкомда аны юсюнден сёз баргъанда, Исполкомда белгили таулу башчыладан бири – Ностуланы Юсюп – айтады: «Беш да Тау элде бек кёп адамы болгъан эл Малкъарды. Да алай болгъаны себеп¬ли, таулу халкъгъа «Малкъар» деп атасакъ тийишлиди». Ол оюмгъа уа Калмыков да (Исполкомну председатели), Исполкомну бирси членлери да ыразы болгъандыла. Алай бла Беш да Тау элге «Малкъар» атап къойгъандыла. Къабарты бла Малкъар Тау республикадан айырылгъандан сора уа  экиси да бир ауукъгъа энчи-энчи областьла болуп турадыла, артдаракъда уа ала, бирге къошулуп, бир автоном область – Къабарты-Малкъар автоном область – болуп, эл мюлкню, культураны, битеу да халкъ жашауну бирча къурап, жангы жашауну бардырадыла.

Жангы жашауну, совет жашауну биринчи уллу ишлеринден бири уа  мюлкюнден сора да, культурасы бла бирге халкъны окъуулу этиуню, суратлау литературасын, аны бла бирге уа жазыуун айнытыуну къолгъа аладыла. Ол эки да уллу ишни айнытыуда уа биринчи ара жумушну Ленинчи Окъуу Городокну оноучуларына, устазларына да борч этедиле. Ол заманда би¬ринчи борч жахилликни жокъ этиу эди. Биринчи лозунг: «Жахиллик къорасын!» - деп эди. Ол ишде махтаулу иш этгенлени саугъаларгъа «Жахилллик къорасын!» – деген значок да чыгъаргъан эдиле. Аны ёшюнлерине тагъып, махтаулу жюрютгенле да бек кёп эдиле. Аллайланы алчылары уа Городокну учительлери эдиле (ол заманда «устаз» деген ат жюрюмей эди). Жахилликни къоратыр ючюн, элледе энчи юйледе «ликбезле» ачылгъан эдиле. Мен да Городокну учительлеринден бири болгъаным ючюн аллай ликбезде да ишлеген эдим. Аллай ликбезледен биринчи кере бирин Акъ-Сууда Бачиланы Кичиняуну, андан сора уа Созайланы Хусейни, ючюнчю кере уа Бачиланы Исмайылны юйюнде ачхан эдик. Ликбезге жюрюгенле уа хар ингир сайын тамата тёлю эди. Ала бла бирге къартла окъуна жюрюй эдиле. Ары келалмай, окъургъа уа сюйюп тургъан къартыракъла окъуна юйлеринде тургъанлай, къол салыргъа юйрене эдиле.
Ликбезледен сора да, совет власть сабийлени окъутургъа да, элле¬де, шахарлада да школла ишлеуню къолгъа алгъан эди. Эсимдеди, бизни элде (Акъ-Сууда) эл школну Гемуланы Акону башчылыгъы бла ишленнгени. Школ ачылгъанда, Ако алгъыш сёзюн айтхан эди, Аппайланы Токаш а ол къууанчны юсюнден жыр этген эди, атына уа «Школну жыры» деп атагъан эди. Аллай школла хар уллу элде да ачылгъан эдиле. Алай ол школлада сабийлени окъутур ючюн а, окъуу книгала керек эдиле, ала уа, орус тилде болмаса, тау тилде уа – жокъ.

Ол замандагъы Къабарты-Малкъар Совнарпросну председателини заместители Энейланы Махмут, Къарачайгъа барып, андан школчула окъургъа школ учебникле келтирген эди. Ол учебникни аты эсимдеди: «Кюч – бизде, жер – бизде» – деп эди. Ана тилде литература бизден эсе Къарачайда алгъа башланнган эди. Болсада  школлагъа учебникле чыгъарыуну биз да къолгъа алгъан эдик. Ол ишни къолгъа алгъанлада асламы арапча окъууу болгъан адамла эдиле: Отарланы Саид, Шахмырзаланы Саид, Улбашланы Ахмадия, алай айтханыма айып этмегиз,  мен да. Аны ючюн болур эди, жазгъанларыбызда арап сёзле кёп эдиле: статьягъа – макал, точкагъа – туру, запятойгъа – вергуль, къычырыу белгиге уа – харфун нида, – дей эдик. Школ китапха – китап десек, адамла: «Алай къураннгы ол не китап болур! Китап – башха, книга – башха» – деп, адамланы асламы да кюле эдиле да, школ китаплагъа: «учебникле», – деп андан айтыучу эдик. Жахил адамла китап деп жаланда динни юсюнден китаплагъа айтыучу эдиле. Аны себепли школ китаплагъа «учебникле» деп андан айтыучу эдик. ... Ана тилден урокланы китапларындагъы грамматика атланы юслеринден а арабызда даулашыула да бола эдиле. Отарланы С.А. арапчагъа тарта эди, Шахмырзаланы С.О. – татарчагъа: айтыуда болгъан «и» байлаугъа Отар улу арабча «уе» десе, Шахмырза улу уа: «эмда» десе, Роберт а (Берт а): «да» деп да къоя эди. Сёз ючюн, «Хаммат, Азрет, Сюлемен эм Омар окъургъа келгендиле», – дейди Шахмырза улу, Роберт а: «Хаммат, Азрет, Сюлемен, Омар да окъургъа келгендиле», - дейди. Энди жазыуубузда асламына да «эм» жюрюгенин кёребиз. Ол татарчадан, узбекчадан келгенди, тау тилде уа аны магъанасы башхачады. Алай ол да эсленмейди.

Бизни тилибизни жазыуунда тюзетирге керекли сёзле да бардыла. СССР-гъа, «Совет Социалист Республиклени Союзу» дей эсек, къысхартханда уа ССРС дерге тюшеди. Болсада  биз СССР деп къоябыз. Да сора КБГУ-ну КъМКъУ-гъа нек бурабыз? Аллай къысхартыуланы алгъын формалары бла къойсакъ тап тюйюлмюдю? Битеу дуния да АБШ демей, США  дейди.

Шёндюгю жазыуда: «улу», «къызы» – деген сёзлени нек жюрютмегенлерин билмейме. «Сюлемен улу» дер орунуна «Сюлеменни жашы» деп айтыргъа нек керекди? «Улу» деген сёзден жийиргенир кереги жокъду. «Улу» деген адамны даражасын, намысын кем этгенми суна болурла? Бир къауум поэтле уа эри фронтда ёлген къатыннга «тул къатын» дейдиле. Ол тиширыуну ыспассыз этген, сындыргъан сёздю. Фольклорда да айтылады: «Тул къатынны тогъуз тюпсюз кёлге атсанг да, къамамаз». Бирле «атха мин», «машинагъа мин» дер орунуна «атха олтур», «машинагъа олтур» дейдиле. «Бизни таулада эркеч жугъутурла» неда: «Атла иги жаныуарладыла» дегенле да бардыла. «Ёргеракъ», «бийигиракъ», «женгилиракъ», «теркиракъ», демей, «ёргерек», «бийигирек», «женгиллирек», «теркирек» дерге керекди. Бир-бирле уа, алдагъы форманы жазып, жангылыч этедиле.

Бизни тау элледе къырал магъанасы болгъанла: Малкъар, Бызынгы, Холам, Чегем, Бахсандыла. Аланы адамларына -лы, -ли жалгъаула къошуладьша, аладан жайылгъан эллеге уа -чу, -чи, -чы, -чю: къашхатаучу, ташкёпюрчю, хасаниячы, акъ суучу, кёнделенчи.

Школ грамматиканы ичинде терс айтылгъанла да кёпдюле. Сёз ючюн: 1/10, 3/100, 1/000 деген дробь санлагъа: «бир онлукъ», «юч жюзлюк», «бир минглик» дейдиле, алай айтыр орунуна «ондан бири», «жюзден ючюсю», «мингден бири» дерге керекди. Школ китаплада да жангылычла асыры кёпдюле. Школда окъутуу программала бла окъутуу китапла кеслери да бири бири бла келишмегенлеринден устазла кёп тарыгъыучудула. Ол халгъа да эс бурурну керекге санайма. «Кеси жангылычын кеси тюзетген айып тюйюлдю». Бу статьясын Берт эрттерекледе жазгъан эди. Андан бери жазыуда ол санагъан халатладан кёбюсю кетерилгендиле.

Бир-бир жазыучуларыбыз жаш заманларында кеслерине псевдонимле алгъан эдиле. Белгилиди, псевдонимле да тил байлыкъгъа киредиле, жазыучуларыбыз ол затны артда, артыкъ жаратмай, къоюп къойгъандыла. Халкъгъа аланы тюз атлары жууугъуракъ эди псевдонимледен эсе. Бир ауукъгъа алыннган псевдонимле уа была эдиле: «Роберт»  неда «Роберт кавказлы» – Бертни псевдоними, «кавказлы» – Хочуланы Салихни аты бла бирге айтылыннган псевдоними, Уллубашланы Ахмадияны да тюз алай; Отар улу Абдулкерим атыны экинчи жарымына ётюп, кесини Керим аты бла белгилегенди, Залийханланы Жанакъайытха «Жанаш» деп да тургъандыла. «Чегемли» уа Къайсын болгъанды. Этезланы Омаргъа «Газмай» дегендиле, Кациланы Хабугъа – «Хабиб – Дуглас». «Эльбрусский», «Къыяма» деп да къайсылары эсе да болгъандыла. 1931 жылда басмаланнган «Жангы жашау жолунда» деген назму жыйымдыкъда Бертни аты хар жерде «Роберт» ат бла белгиленнгенди. Тюзюн айтсакъ, ол псевдонимни биринчи «R» харфы бла (латин харф).

Берт къагъытчыкълада: 1) ана тилде саламлашыу; 2) алфавит; 3) аббревиатурала; 4) айтым къурау; 5) ритм бла рифма; 6) архаизмле; 7) грамматика терминле; 8) малкъар грамматиканы жашырынлары деп да жазыула этгенди. Дефтер къагъытха жазылып дагъыда иги кесек кенгертилген тизмеге тюбейбиз.

Саламлашыу жорукъланы, артда аланы юсюнден кенг хапарлар ючюн, Берт алгъа аланы белгилеген этеди: 1) ишлей тургъаннга жолукъгъанда; 2) ийнек саугъанда; 3) эрттенде; 4) кюндюз; 5) ингирде; 6) кече; 7) жолда тюбегенде; 8) юйге киргенде; 9) сюрюучюге жолукъгъанда 10) ашай тургъаннга жолукъгъанда; 11) олтуруп  неда ишлемей тургъан тиширыулагъа; 12) жамауатха; 13) ауругъаннга; 14) келгеннге; 15) кетгеннге; 16) кече кете туруп; 17) тиширыуну жууабы; 18) жангы кийимлиге; 19) келин келтиргеннге; 20) окъуй тургъанлагъа тюбегенде.

Алгъа жазычу кесини эсинде тургъан адам атланы тизмесин этеди, ызындан, малкъар эллеге барып, эллилени атларын жазып алады. Бу ишде анга сельсоветледеги секретарьла да болушадыла, Берт, жашаулу адамла бла да ушакъ эте, тутхан ишине жангы материалла да къошады. Алай бла жыйылгъан адам атланы тизмеси кёпден-кёп бола барады. Магъаналарын, къайдан чыкъгъанларын эм башха энчиликлерин ачыкълап, Берт 1633 адам атны къагъытха тюшюреди. Алай этерден алгъа ол ономастикадан, тарыхдан, этнографиядан да кёп китапла, статьяла окъуйду, архив ишлеге къарайды. Иши тынгылы болгъандан сора ол аны илму-излем институтну этнографиядан секторуна элтип сюздюреди. Сюзюуге ана тилни секторундан да алимле къатышадыла. Анда Берт бир къауум соруулагъа да жаууап этеди, алимлени «былайына, алайына дагъыда бир къара» дегенлерин да эсге алып, антропонимика сёзлюгюню бир къа¬уум жерлерин жангыртады, къол жазыуу бла дагъыда бир аз ишлейди да, аны басмагъа хазыр этеди. Болсада  сёзлюк анга кереклисича толу кёрюнмейди. Сёзлюкге кирмей къалгъан адам атла дагъыда табыла келедиле. Аны себепли «Малкъар антропонимика сёзлюкню» Берт 1974 жылдан бери кеси тыйып тургъанды. Оза тургъан башха ашыгъышлы ишлери антропонимика сёзлюкню бир жанына салдыртадыла. Жашагъан кезиуюнде Берт анга жангыдан къараргъа бошамай тургъанды. Алай 1633 адам атдан къуралгъан антропонимика сёзлюкню, биз ангылагъандан, магъанасы аз тюйюлдю, аны халкъгъа хайырлылыгъыны юсюнден алимле эм ишчи адамла да оюмларын айтып билдиргендиле. Аны алайлыгъына бир къауум юлгюле келтирейик. «Бу иш бек къыйматлыды, – дегенди филология илмуланы доктору Отарланы Исмайыл. – Бу, лексикографияны жорукъларыны мурдорунда тинтилип ачыкъланнган, малкъар антропонимикада биринчи сынауду». История илмуланы доктору Г.Х. Мамбетов айтханнга кёре, «автор бек магъаналы, бек керекли иш этгенди». Алимле Бертге тутхан ишин эки бёлюмге юлеширин айтадыла: биринчиден «Малкъар антропонимика сёзлюкню» басмадан чыгъарыу. Бертни «Малкъар антропонимика сёзлюгюн» турушунлай, ол бошамай къалгъан кемликлери бар эсе да, не къошмай, не къоратмай, басмагъа берир умутубуз барды. Ол жетишдирирге бошамай къалгъан жерлери бар эселе уа, жаш алимле жетишдирирле. Берт акъсакъалны да атын эсгере, ала ономастикада кёп да темала сюзерле, анда кёп да соруулагъа илму тил бла жууап этерле.