Сейир болумлу жашау

Бу хапарланы басмагъа жиберген Улбашланы Саниятды. Аланы окъусанг, кёп затны юсюнден сагъышланаса, кёп затха да тюшюнюрге боласа. Ала бизни акъсакъалларыбыз айтыучу таурухладандыла. Алай хар таурухну тамыры керти жашаудан алыннганын а барыбыз да билебиз.

Буруннгулу къыз

Озгъан ёмюрледе Бахсан сууну боюнунда бир бийик къала болгъанды. Ол къалада хан къыз (хангоша) жашагъанды. Аны аты Балкъыз эди. Айтыугъа кёре, Балкъыз сейирлик ариу болгъанды: акъбет, узункирпик, субайсан, эшмелери жерге жете, жумушакъ халли, сабийге, къартха да намыс берген. Аны къыралында тиширыула къол иш бла кюрешгендиле: омакъ кюйюзле согъуп, кийизле, чепкенле, жамычыла, башлыкъла, андан сора да бек кёп тюрлю затла этип болгъандыла.

Узакъладан Дарий (Дарьял) жол бла саудюгерчиле келип, аланы этген затларын алып тургъандыла. Эр кишиле мал тутуп, жер сюрюп, алтындан бла кюмюшден сейир­лик омакъ жюзюкле, билезикле, тюймеле, бел баула этип болгъандыла. Ала аскер сауутла да этгендиле.

Алай Балкъызны ариулугъуна, байлыгъына да кёп ханны кёзю къарагъанды, анга келечиле ийгенди. Балкъызны кёзю къарагъан жашы бар эди да, ол ханла сюйген жууапны бералмагъанды. Аны ахыры не бла бошаллыгъын иги билген Балкъыз, халкъын къыргъандан сакълар ючюн, къысха жууукъларын, къулларын-къарауашларын, кеси ышаннган аскерчилерин да алып, кече белинде белгисиз жерге кетип къалгъанды.

Бу таурухну билгенле Балкъыз къайры кетген болур эди деп, бюгюн да хайрандыла.

Балкъыз кетгенден сора ол элге Къызбурун деп аталгъанды. Къызбурун, къызны буруну деген магъанада угъай, бурун къыз, буруннгу къыз деген магъанада айтылады. Мен бу хапарны анамдан эшитгенме. Ким биледи, бу хапарны толу билген адам бар эсе да, ол аны айтса, бек иги боллукъ эди.

Алимле окъуна сейир этгендиле

Къытайда (Чинде) буруннгу къабырла табылгъандыла. Аланы биринде, тоннга чулгъанып, тюрленмей сакъланнган тиширыу ёлюк кёргенлеринде, алимле бек сейир этгендиле. Анча ёмюрден бери къашларына жетген узун кирпиклери, бетини ариулугъу да сакъланнганды. Юс кийими да. Эр киши къабырны баш жанында къама чанчылып болгъанды.

«Была Кавказда жашагъан тюрк халкъладан болгъандыла», - деп айтадыла алимле. «Ол заманлада чинлиле будай деп танымагъандыла: бу келген халкъ а будай ёсдюргенди, къой тутханды, жюн ишлегенди", - деп билдиредиле чин алимле уа.

Сагъыш этеме да: «Ярабий, ол къабырла Малкъардан кетген хан тиширыу Балкъыз бла аны адамларыны къабырлары уа болурламы?» - деген акъыл келеди. Бизни тарыхчыларыбыз бу затны юсюнден толу хапар билселе, бек иги боллукъ эди.

Жин къыз

Бурун заманлада бир тау элде бир уллу юйюр жашагъанды. Аланы маллары кёп болгъанды. Атлары да бар эди.

Бир жол эрттенликде юй таматасы малгъа бичен салып, атла тургъан халжаргъа киргенди. Кирсе, атлары мюйюшге къысылып, бирини уа тылпыуу бара. Киши сейир этгенди, атын ол халда кёрюп.

«Бу не сейир-аламатды? Тейри, бир марамай къоймам», - деп, жашырын марап башлагъанды. Кече арасында халжаргъа чыммакъ-акъ кийимли бир сейирлик ариу къыз киргенди. Ол секирип атха миннгенди да, киши эс жыйгъынчы, алайдан думп болгъанды. Бир ауукъдан, атны да кёмюк этдирип, артха къайтханды да, жин къыз шош кетип къалгъанды.

Ол киши кёргенин ныгъыш къартлагъа айтханды. Къартладан бири: «Сен ол къызны чачындан тюк алмасанг, ол сени тынчайтмаз», - дегенди.

Экинчи кече къыз атны терлетип келип, аны башын сылай тургъанлай, киши къызны узун чачындан сермеп тутханды. Сора бир тюгюн юзюп, аны жин къыз тапмазча букъдургъанды. Ёшюнюне уа ийне чанчханды.

Къыз былагъа жумушчу болуп кёп тургъанды: «Да энди ол бизге юйюрсюннгенди, къызыбыз кибик болгъанды», - деп, анга ышанып башлагъандыла.

Кюнлени биринде аланы тойгъа чакъыргъандыла. Жин къыз, не кюрешселе да, жуууннган этерикме деп, барыргъа унамагъанды. Къызны кесинлей къоймайыкъ деп, алты-жетижыллыкъ къызчыкъны жин къыз бла къоюп кетгендиле. Жин къыз, къызчыкъгъа ариу айта кетип, чачы къайда букъдурулгъанын билгенди. Чачын тапханлай, ёшюнюнде ийнени къызчыкъгъа чыгъартханды. Сора аны къайнай тургъан къазаннга атып, алайдан къачып кетгенди.

Тегенеклиден келе

Мен бир кече Тегенеклиде жашагъан анам бла ыннамдан Элбрусха келе, жол бла барыргъа узакъсынып, юйге агъач ичи бла келе эдим. Бир кесек баргъанымлай, жюрегим сууукъсурап башлайды. Къоркъуу этип, ызыма къарасам, бийиклиги эки метр бла жарым чакълы къарелди кёреме. Ол адам санлы эди, кёзлери уа бёрю кёзлеча жана. Мен, тохтап, ызыма къарасам, ол терек артына бугъа эди. Мен агъачдан чыкъгъынчы, ол ызымдан келип турду.

Кече кёргеними тенглериме айтханымда, ала манга кюлюп къойдула. Биз ёчешдик. Бир кече тенглерим бла аппаладан, сыйланнган да этип, агъач ичи бла келе тургъаныбызлай, манга кюлген жашладан бири ол къарелдини эслейди. Биз агъачдан чыкъгъынчы келип тургъан эди ол ызыбыздан.

Андан бери тенглерим да, кесим да кече алайтын жюрюмейбиз. Бу хапарны манга ол жаш кеси айтханды.

Адам улусу ангыламагъан затла

 Алтын къыпты

Мындан алда Элбрусда жарсыулу иш болгъан эди. Къуру ачыулу иш болуп къалмай, адам ангыламаз, хыйсапламаз иш.

Бир юйюрде къызчыкъ ёлген эди. Иш а былай болгъанды. Къайдан эсе да ол къыз юйге бир сейир жазыулу китапла келтирип башлайды. Ала бу дунияда биз билген халкъланы жазыуларына ушагъан жазыула тюйюл эдиле. Жашыртын аланы окъуп кюреше эди ол. Сора юйден, кесин эслетмей, чыгъып кете эди да, башха китапла алып келе эди. Биргесине да барыргъа къоймай эди ол къыз. Жукъ сорсала: «Марамагъыз, жарамайды да, айтырыкъ тюйюлме кимле болгъанларын», - деп къоя эди. Бир жол а: «Быланы былай къыйнап турмайым», - деп, китапланы къайтарып, аланы орунуна алтын къыпты алып келип букъдурады. Юйдегилери, аны кёрюп: «Бусагъатдан кимден алып келген эсенг да, къурут муну юйден!» - деп, къазауат этедиле. Къыз къыптыны къайтарыргъа кетеди, эрттенликде уа аны ёлюп табадыла.

 Хауаны хапары

Баш ием Нальчикде таксист болуп ишлей эди. Мен а Элбрусда сабийле бла тура эдим.

Бир кюн ол, бир сылтаусуз ишден чыгъып: «Мен къой кютерге барама», - деп тохтады. Мен не къазауат этдим эсе да: «Угъай, ала манга иш алай болмай жарарыкъ тюйюлдю дегендиле», - деп къойду. «Кимледиле, ол сен ала дегенинг?» - деп сордум. «Кимле болгъанларын айтыргъа жарамайды, сорургъа да жарамайды», - деди ол.

Алай бла бир ауукъ заманны ол иели къойланы кютюп турду. Бир кюн а юйге къайтмай къалды. Жюрегим бек чанчды. Къазауат этип, къоншулагъа, жууукълагъа билдирдим. Эр кишиле, излей барып, аны тапханларында, ол, харип, сюелгенича, терекге таянып, неден эсе да алыннганча, кёзлери ачылгъанлай, ёлюп тура эди. Не жарасы жокъ эди, не къаралгъан жери.

Аны бла къалмады. Кече тауушла эшитип башладым. Эшикге чыгъып къарасам а, жан да жокъ. Кимле эсе да жукъларгъа къоймай эдиле мени. «Бу юйден къуруп кет! Кетмесенг да, бек жарсырса!» - дей эдиле мен таныгъан, ёлюп кетген адамланы ауазлары.

Амалсыздан эгечим Яникой элни эфендилерине элтип, аягъы юсюме салгъан эди. Ала жарадыла ансы, манга да бир палах этерик эдиле. Андан бери ёзен эллени бирине кёчюп, Аллахха шукур, тынчайып жашайма.

Мен бу хапарны Хауаны кесинден эшитгенме.

Накъут-налмас минчакъла

- Кюлюп къоярла деп, сенден башха адамгъа бу хапарны айтмагъанма, - деди бир кюн Байдаланы Аминат, атама тюбеп. – Аппам гитче заманчыгъымда, къайры барса да, мени сыртына кётюрюп айлана эди. Ёлюрюню аллында, жаннетли болсун, харип, ол манга: «Къызчыкъ, мен ёлсем, бир ненча кюнден къабырыма келирсе. Къабырымы юсюнде накъут-налмас минчакъчыкъны табарса. Сен аны тас этмесенг, сенден насыплы адам боллукъ тюйюлдю», - деген эди. Мен, аппам айтханча, ол ауушхандан сора, къоркъмай, къабырына барама. Кенгден окъуна минчакъчыкъны кёреме. Аны да къолума къаты къысып, чабып келе тургъанымлай, бир эски къабыргъа абынып жыгъылама да, минчакъчыгъымы тас этип, жиляй-жиляй, юйге къайтама. Ол заманда манга бир алты жыл бола болур эди.

Бир ненча жыл озады. Бир жол суу алып келе тургъанымлай, челеклерими суулары къуруп, челек ичлеринде къоянчыкъла чёгюп тура эдиле. Мен къайта да суу ала, бир ненча кере алай болдум. Кюлген ауазла эшитип, кёпюр тюбюне къарайма да, бир да бек ариу жаш бла къызны кёреме. Ала мен кёрген адамладан къайда бийикле эдиле. Къызны чачы узун, эшмеге жыйылмай, инбашларына тёгюлюп эди. Экисини да юслеринде кюмюшча жылтырагъан кийимлери. «Келемисе бизни бла?» - деп сорадыла. «Угъай!» - деп, мен, алынып, суу да алмай, юйге къачып келеме. Сора, манга безгек тийип, ауруп жатдым. Юсюмден жууургъанны алсала, къычырыкъ этип, алынып, жууургъан тюбюне кирип, зикир айтама. Бир кесекден аязама. Ма, жашым, билмей тургъанлай Къуранны окъуп чыкъдым. Зикирлени да къайдан билгеними билмей айтама…

Аминатны зикирлерин мен жашы Мауладан жазып алгъанма. Аланы кёпле кёлден да айтадыла. Ала «Минги-Тау» журналда да басмаланнган эдиле. Быллай сейир затла кёпдюле, аланы жазып ала турургъа керекди, тac этдирип къоймай.

Аш-азыкъ

Йогурт-жууурт

Йогурт таулула эрттеден билген жууурт айранды. Алай заводда этилген йогуртдан эсе бизни жууурт кёп да игиди. Айран ичген таулу сабийчиклени уууртчукълары къызылчыкъла неликден сунасыз? Айран ичгенден. Жууурт саулукъгъа бек игиди.

Колбаса – къолбаса

Колбаса къайсы миллетни хантыды, билемисиз?

Ол ашарыкъ биринчи тюрк халкъладан чыкъгъанды, оруслулагъа уа татарлыладан ётгенди. Биз а, таулула, къолбасагъа къыйма дейбиз.

Бир жыйырма беш жыл мындан алгъа мен Хушто-Сыртха къонакъгъа баргъан эдим. Эт бишгинчи, къонакъла ачдыла деп, бише тургъан картофну юсюнде жылытып, бизге къыймала салгъан эдиле. Бир да бек татыулу затла эдиле ала.

Этни ууакъ туурап, ич жау, туз, чибижи, къалиярны заманында къалияр да къошуп, аны чеги ичине тыкъ сугъуп, къыйырчыкъларын а чеги халы бла къысып, от башына такъгъандыла. Къыйма алай этилгенди.

Тау шай

Бизни ата-бабаларыбыз къуру айран бла боза ичип турмагъандыла. Мен Хушто-Сыртда къартладан: «Биз шёндю ичген улёкъу (итбурун), дугъума шайладан сора да, бир жыйырмадан артыкъ тюрлю-тюрлю ханс шайла иче эдик. Тейри, Индияны шайларындан эсе да татыулу эдиле бизни шайларыбыз», - деп эшитгенме.

Хабазда илипин жанларында ёсген, кёкбаш гюллю кырдыкладан шай этип, сют да къошуп аз ичмегенме кесим да.

Къош къаймакъ

Атала сабийлерине, жашла уа эгечлерине бла сюйгенлерине къош къаймакъла келтирип болгъандыла. Кюн сайын къошчула суууй тургъан сютню башын алып, чыбыкъчыкълагъа чулгъап ала эдиле да, кюнде къатдырып, сууукъда тута эдиле.

Къош къаймакъ бек татлы, татымлы да ашарыкъды.