«Биле-биле семирсегиз неда мардадан бек арыкъ бола башлагъыз, мычымай врачха жетигиз»

Сахарный диабет бек жайылгъан ауруу болуп къалгъанды, бизни хар бирибизни да бардыла бу къоркъуулу ауруудан къыйналгъан жууукъларыбыз, ахлуларыбыз. Аны юсюнден толуракъ хапарны билир муратда  профессор, медицина илмуланы доктору, Керти илмуланы россей академиясыны келечиси,эндокринолог Ахкёбекланы Нелли бла ушакъ этгенбиз. 

-Кесибизни  диабетден сакълар ючюн не зат этерге керекбиз?

-Биринчиден, къаныгъызда глюкоза къаллай бир болгъанына къаратсагъыз иги боллукъду. Отуз жылы толгъан хар адам да этерге керекди бу ишни: къаныны  хар жаны бла да халы къалай болгъанын ким да контрольда тутаргъа борчлуду.

Алимлени айтыуларына кёре, россейлилени сегиз миллион адамлары  сахарный диабетден къыйналадыла - асламысы  диабетни экинчи формасындан, башхача айтханда, жыл санлары жетгенлени тюрлюсюнден ауруйдула. Алай ол къадар адамдан кеси диагнозун жаланда хар ючюнчю биледи. Башхача айтханда, беш миллионнга жууукъ адам, ауругъанларындан хапарлары болмай, кеслерин саулукълу адамлагъа санагъанлай турадыла! Дагъыда  алты миллионнга жууукъ адамны болумлары да диабет аллы халгъа жууукълашыпды. Ала да саулукъларын игилендириуню къайгъысын терк этмеселе, эртте-кеч болса да, диабетден аурумай къаллыкъ тюйюлдюле.

 Битеу Россейде да къысха болжалны ичинде арталлыда сокъур болуп къалгъан жаш адамла  кёпдюле.  Аланы саулукъларын терен тинтиу кёргюзтеди: сокъур болууну сылтауу оздурулгъан сахарный диабетди. Диабет ауруулары болгъанлары ачыкъланмай тургъанланы араларында да сунмай тургъанлай инфаркт эм инсульт болуп къалгъанла бек кёпдюле. Кеслерине бу тюрлю палах  диабетден чыгъарыгъын ала билмей, ангыламай жашагъандыла.                    

- Адам аурургъа боллугъун неда ауруп башлагъанын алгъаракъ билирге онг бармыды?

- Аз да ишекли болгъанлай, адам кеси жюрюген поликлиникагъа барып, участка врачына къаратыргъа, аны бла тынгылы ушакъ этерге, саулугъуну, не зат къыйнагъаныны юсюнден толу хапар билдирирге керекди. Сахарный диабетден аурургъа ишеклик бар эсе, врачны кёргюзтюую бла ол мычымай анализле берирге тийишлиди. Къанында бал туз мардадан иги да кётюрюлюп, кёп болгъанын тохташдыргъан къыйын тюйюлдю. Анга кёре багъыу да башланады.

Диабет тюзюнлей бал туз бла байламлыды. Ол бек алгъа адамны чархында углеводланы бла сууну алышыныулары бузулуп, ары тюшген затланы – веществоланы алышыныулары бла байламлы чыкъгъан аурууду.

Аны чыгъыуу аш-азыкъ бла бирге тюшген углеводланы адамны чархыны клеткалары иги сингдиралмагъанлары, ол а ашхын тюбюнде безни ишлеую бузулгъаны,башхача айтханда, ол без инсулинни кереклиси чакълы бир чыгъаралмагъаны бла байламлыды.

Тап болумлада аш-азыкъ углеводла (бал туз, ётмек, къыймала, тахта кёгетле) адамны чегисинде бал тузну бек тынч формасына айланадыла - аны чархына керекли ашарыкъланы бек магъаналы тюрлюлеринден бирине саналгъан глюкозагъа. Сахарный диабетде уа организмни клеткалары глюкозаны иги сингдиралмагъанлары себепли ол къанда бек кёп жыйылады, андан а бюйрекле сийдик бла адамны чархындан чыгъарадыла. Инсулинни жетишмегени уа сууну алышыныууну бузулуууна келтиреди, аны хатасындан шаугютле,  сууну тыялмай, къургъакъсыйдыла, шаугютлеге сингмеген сууну бюйрекле мардасыз кёп чыгъарадыла.

- Бу ауруу ата-бабадан сабийге ётерге болады деген кертимиди?

- Кертиди,адамларындан бир ненчасы бу ауруудан къыйналгъан юйюрле да тюбейдиле. Башха сылтаула уа адамны жашаууну бла ишини тапсыз болумлары, нервала эм психика жаны бла уллу къыйынлыкъ, аш-азыкъны артыкъ ашау (жутлукъ этип, тохтамай ашап туруу, татлы затланы кёп ашау, дагъыда башхалары) бла да байламлыдыла.

- Диабет битеу саусузлада да бирчамыды?

-Сахарный диабетни кёп тюрлюлери болады. Аны биринчи тюрлюсю сабийледе бла жаш адамлада чыгъады: аш орунну тюбюнде без инсулинни гормонун чыгъармай тохтайды. Ол болмаса уа, клеткала глюкозаны -жашауну баш отлугъун -хайырланалмайдыла. Диабетни бу тюрлюсю къалай, нек чыкъгъаны алыкъа белгисизди. Экинчи тюрлюсю жыл санлары уллайгъан адамлада чыгъады, арт кезиуледе андан къыйналгъанла   кёбейип барадыла. Аурууну бу тюрлюсюнден ауругъанланы аш орунларыны тюплеринде безлери да тюз ишлейдиле, инсулинлери да жетишеди, алай саусузланы чархларында клеткала, нек эсе да, аны «кёрмегенча» этип къоядыла. Ол инсулин адамны бауурунда   къыстырыкъгъа жыйылмайды, къанында уа асыры кёп болады. Ол тюрлю болум тап халгъа терк келтирилмесе уа, саулукъ терк оюлады, къыйын ауруула чыгъып башлайдыла. Адамны эртте ёлтюрген аурууланы санында диабет ючюнчю жердеди: жюрек-къан тамырла бла байламлы аурууладан бла ракдан сора турады.

«Сабий» диабет кесин терк окъуна билдиреди: сабийни халы бек аман болуп, врачладан болушлукъ излетмей къоймайды. «Абадан» диабет а кесин кёп заманны ичинде сездирмей турады.

Кеслеринде бу аурууну абаданла асламысында сунмай тургъанлай табып къоядыла - не больницада жатхан кезиулеринде, анализ бергенде, не башха аурууларына къаратыр ючюн поликлиникагъа баргъанда. Бу тюрлю затха уа адамла тийишлисича магъана берирге керекдиле: ауруу не къадар эртте табылса, аны багъаргъа, артда кёргюзтюллюк къыйынлыкъларына жолукъмазгъа аллай бир тынч боллукъду.

- Адам ауругъанына ишекли болурча аны чархында бек биринчи тюрлениуле къалай башланадыла?

- Аурууну бек биринчи белгилеринден бири – тохтамай суу ичерге излеп турууду, таулула айтыучуларыча, желмауузча, ашдан тоя билмеудю, диабетден ауруп башлагъан саусузну чархындан бал тузу болгъан сийдикни кёп чыгъыууду. Бирде ач болууну сезмеклик алай уллуду, саусузла кече, кюн да тохтамай ашап турадыла. Лаборатория тинтиуде бирде саусузну сийдигинде бал туз бешден он  процентге дери болады  (мардагъа кёре сийдикде бал туз болмайды), аны къанында да ол кёбейеди.

Сахарный диабетде, бу айтылгъан затладан сора да, аурууну башха тюрлю белгилери да эсленедиле: адамны санлары тутмайдыла, къарыусузгъа айланадыла, азып, арыкъ болады (бирде уа кёбюп семирген окъуна этеди), териси кичитип къыйнайды, битеу да этини териси аурургъа да боллукъду (фурункулёз, экзема). Ёпкелени туберкулёздан ауруулары кёп кезиуледе бу жаны бла халны бютюнда осалгъа айландырадыла. Диабет сахарный атеросклерозну айныууна да себеплик этеди.

- Диабетиклени чархларында дагъыда къаллай тюрлениуле боладыла?

- Аланы чархларында углеводну бла сууну алышыныуларында тюрлениуледен сора да, белокну бла жауну (жир) алышыныуларында бузулууну белгилери да боладыла. Организмде белокланы бла жауланы (жирлени) сингдириу тюз бармай тохтаргъа боллукъду. Ол заманда жаула ахырына дери эрип, ууалып кетмей, чархына алай сингедиле, ортада тюшген продуктланы алышыныуларында уа чархха  уулу затланы (ацетон, дагъыда башхалары) ётедиле эмда ала диабет кома деген затны чыгъыууну, башхача айтханда, организмни кеси кесин ууландырыууну сылтауу болургъа боллукъдула.

Сахарный диабетде диабет кома аурууну бек къоркъуулугъа айланыууду, ол кезиуде саусузну халы бек къарыусузгъа кетеди, кёзлери алас-булас кёрюп башлайдыла, андан сора эсин ташлайды, солууун теренден алады, ауузундан алма ийисге ушагъан ацетон ийис ургъанча болады.

- Аурууну оздурмаз ючюн, не затха эс бурургъа тийишлиди, не белгиле сагъайтыргъа керекдиле?

-Суусаплыкъ къыйнагъанлай, ауузугъуз къургъакъ болуп турса, кезиуден-кезиуге тер басып, санларыгъызны къарыусузлукъ бийлесе, ашха ачылсагъыз, биле-биле семирсегиз неда арыкъ бола башласагъыз, къылыгъыгъыз бузулса, тёзюмсюз, терк ачыуланыучу болсагъыз – врачха барыргъа керекди. Не сейир, адамла кеслерини халларына эс бурмайдыла. Башында айтылгъан шартладан бирлерин сезгенлей, къаныгъызда бал туз къаллай бир болгъанын билир ючюн анализ этдирирге керекди. 

Ач къарангылай алыннган къаныгъызда глюкоза къаллай бир болгъанын тёрели глюкометрни болушлугъу бла да билирге боллукъду, алай бла уа саулугъугъузгъа къоркъуу тюшгенин бла тюшмегенин тохташдырыргъа онг табылады. Алай къанда бал туз бир кезиучюкде кёбейирге да боллукъду, сёз ючюн, аш-азыкъ, ичги да кёп болгъан хант къанганы артында иги кесек заманны олтургъандан неда къаныгъызны бек бузгъан бир осал ишге жолукъгъандан сора.

Керти болум къаллай болгъанын тюз тохташдырыр ючюн, гликированный гемоглобинни тынгылы анализин этерге керекди, бу арт эки - юч айны ичинде сизни къаныгъызда бал туз къаллай бир болгъаны алай бла тохташдырыллыкъды. Ол мардадан (бир литрде алты ммольдан) артыкъ эсе, сизде диабетни экинчи тюрлюсю (тип) барды. Алай эсе уа, энди хар зат да кесигизни жашау халыгъызгъа кёре боллукъду - аны иги да тюрлендирмей жарарыкъ тюйюлдю. Сизден врачла бек алгъа ашарыкъланы айыртлап хайырланыуну излерикдиле: ауур, кючлю ашарыкъланы ашаргъа жарарыкъ тюйюлдю эм не къадар кёп къымылдаргъа керек боллукъду. Къанда глюкозаны мардасын диета, жюрюу, женгил ишлени этиу бла тап халгъа келтиралмай эсегиз, врач сизге бал тузну азайтыучу дарманланы берликди, ала да болушмасала уа, инсулинден уколла этдирирге тюшерикди.

-Бир-бирле  диабетни экинчи формасын уллу къоркъуулу ауруу сунмайдыла. Къалай-алай болса да, аны хатасын не къадар артха атаргъа бизни къолубуздан келликмиди?

-Диабетни къоркъуусуз этиуню жаланда юч амалы бардыла. Биринчиси: къанда глюкоза къаллай бир болгъанын къаты контрольда тутуу.

Экинчиси: кючню-къарыуну излеген  ишлени этиу. Биз, шахарлада жашагъанла, бек аз къымылдайбыз, айланабыз. Ол себепден а чархыбызны клеткаларында ашагъан затларыбыздан жыйылгъан глюкоза къоратылып бошалмай къалгъан кезиуле кёп боладыла. Чархыбызгъа керек заманда хайырланылыучу глюкоза бауурубузда жыйылып, къыстырыкъча сакъланып турады. Биз кючню-къарыуну излеген ишни кереклиси тенгли бир (къымылдауну излеген жумушланы, акъырын чабыуну къыркъ  минутну ичинде этмесек), бал туз бауурда мардадан артыкъ жыйылады, семирип башлайбыз. Экинчи формалы диабет алай бла чыгъады.

Ючюнчюсю: аш-азыкъны хайырланыуну тап низамын сакълау. Былайда уа сёз ариу диеталаны тутууну юсюнден угъай, ашауну саулукъгъа жараулу системасын жюрютюуню юсюнден барады: азыракъ ашаргъа, татлы, къууурулгъан, семиз затлагъа чек салыргъа, тахта кёгетлени, жемишлени, айран бла этилген ашарыкъланы не къадар кёп ашаргъа керекди. Семиз болмагъан этни, чабакъны, какланы эм макаронланы уа ыйыкъны ичинде эки кере хайырлансакъ, тапды. Къысха айтханда, эркинлик болмагъан затладан бирин да ашаргъа жарамайды, тыйгъыч салынмагъан продуктланы да мардадан артыкъ хайырланыргъа керек тюйюлдю.

-Диабетге къажау кюрешде бек уллу болушлукъну адам улу илмудан сакълайды. Ол жаны бла жангылыкъла бола-бола турадыла.

- Белгилисича, инсулинни бусагъатда генетика жаны бла тюрлендирилген бактерияладан, микробиология амалланы хайырланып, жарашдырадыла. Канадачы алимле да ол генетика модификацияны хайырланадыла - алай  бактерияланы угъай, сафлор деген битимни, андан жау этип, анга сары эм къызыл аш-азыкъ бояуланы къошуп, инсулинни алай бла этедиле.Бизде уа ол битимни аты сары чертополохду, Кавказда, Кърымда эм Украинада ёседи.

Великобританияда саулукълары тап болгъан отуз  адам «битим» инсулинни сынаугъа кеси ыразылыкълары бла къатышадыла. Аны кезиуюнде ачыкъланнган затланы юслеринден билдириулени алимле отчёт халда берирге борчланнгандыла. Тинтиуле жетишимли болсала, энди инсулинни тахталада «ёсдюрюрге» боллукъду.

Байсыланы Марзият.
Поделиться: