Битеу дунияда да азат жюреклилени кёллендиргенлей турлукъ хорлам

   Сталинград ючюн уруш башланнганлы – 79 жыл

Сталинград ючюн сермеш 1942 жылда 17 июльдан 1943 жылда 2 февральгъа дери баргъанды эмда адам улуну жашауунда жер юсюнде болгъан бек уллу къазауатха айланнган эди. Курск дугада сермеш бла бирге ол Уллу Ата журт урушда болумну арталлы да тюрлендирген эди.

Хазырланыу                        

1941 жылны октябрь айына немисли-фашист аскерле, Сталинград шахарны иги кесегин алып, Волганы жагьасына чыгъып, 62-чи, 64-чю армияланы баш кючлерин Сталинград фронтдан айыргьандыла. Ол аскерле кюнден- кюннге къыйындан кьыйын болумгъа тюше баргъандыла. Волганы сол жагъасындан  А.И. Родимцевни 13-чю гвардиячы жаяу аскер дивизиясы, 138-чи жаяу аскер дивизия эм башха аскер бёлюмле ётдюрюлгендиле. Болсада халны тюрлендирирге онг жокъ эди. Сталинградны къоруулауну жангы амалын тапмай жарамазлыгъы ачыкъ болады.

Ставкада кибик, Юг-Запад фронтну (командующиси гене­рал-полковник Н.Ф. Ватутин) эм Сталинград фронтну (ко­мандующиси генерал-полков­ник А.И. Еременко) штабларында да быллай оюм туугьан эди: алайлада танк аскерлени хайырланыргъа онг болмагьаны ючюн, Сталинградны къоюп, душманны румынлы эм италиячы армиялары къоруулагъан жерлерине чабыууллукъ этерге. «Уран” деп жашырын ат аталгьан операцияны планы Баш командованияны Ставкасында Г.К. Жуковну бла А.М. Василевскийни башчылыкълары бла жарашдырылгъанды. Анга кёре, совет аскерле, север эм юг жанындан чабыууллукъ этип, вермахтны 330 минг адамы болгьан группировкасын къуршоугъа алыргъа эм ууатыргьа керек эдиле.  

Ноябрьни 13-сюнде (1942 жыл) Сталин анга  къол салгъанды. Аны толтурургъа Юг-Запад, Дон (командующи­си генерал-лейтенант К. К. Ро­коссовский) эм Сталинград фронтланы аскерлерине буюрулгъан эди.  Сталинградны къатына бир миллион онбир минг адам, 675 танк, 10290 топ бла миномёт, 1216 самолёт жыйышдырылгъан эди.

Алгъа барыу

1942 жылда 19-чу ноябрьде 7 сагъат 30 минутда Юг-Запад фронт­ну аскерлери алгъа барып башлагъандыла. Клетская станицаны жанындан гене­рал-майор И.М. Чистяковну 21-чи армиясы эм генерал- майор П.Л. Романенкону 5-чи танк армиясы кючлю от ачыудан сора алгъа тебирегендиле. Ючюнчю румынлы армияны къорууланыу ызын юзюп, кече бла кюнню ичинде юг жанына 40 километрни баргъандыла. 13-чю румынлы дивизия толусунлай ууатылгъанды, 5-чи, 6-чы эм 15-чи дивизияла  къуршоугъа алыннгандыла, 30  минг чакълы солдат бла офицер  кеслерин жесирге бергендиле.

Жыйырманчы ноябрьде Сталинград фронтну аскери да алгъа барып башлагъанды. Генерал Н.М. Труфановну армиясы  Абганерово станция таба, генерал-майор Ф.И. Толбухинни  57-чи армиясы Калач таба бурулгъандыла. Генерал-лейтенант  М.С. Шумиловну 64-чю армиясы Ивановканы тийресинден Гавриловка таба айланнганды. Румынлы дивизияланы эм немисли моторизованный дивизияны къорууланыу ызлары юзюлген  жерге  генерал В.  Т. Вольскийни  4-чю мехкорпусу эм генерал T.И.Танасчишинни 13-чю танк корпусу, анга кёре генерал Т.Т. Шапкинни 4-чю атлы аскер корпусу  киргендиле.

23-чю ноябрьни кечесинде  26-чы танк корпусну бёлюмлери Дон сууну юсю бла ётген кёпюрню эм Калач шахарны алгьандыла. Ол кюн Калачдан - он километр узакълыкъда,  Советский хуторну къаты бла сагъат тёртде 5-чи танк  армиядан подполковник П.К. Жидковну 45-чи танк бригада 4-чю мехкорпусдан подполковник М.И. Родионовну 36 механизацияланнган бригадасы бирге тюбешгендиле.

  Къуршоугъа алыу

Алай бла душманны 22  дивизиясы эм 160 тюрлю-тюрлю аскер бёлюмлери тёп-тёгерекден къуршоугъа алыннгандыла. 24-чю, 21-чи, 57-чи, 64- 65-чи эм 66-чы армияла, Юг-Запад фронтну 1-чи гвардиячы эм 5-чи танк армиялары  эм Сталинград фронтну 51-чи армиясы къуршоугъа тюшген гитлерчилени ууатып  башлагьандыла. 30-чу ноябрьге  душман Сталинграддан жюз  километр артха сюрюлгенди.   Дон фронтну аскерлери уа къуршоуну къыса баргьандыла. Паулюсну аскерлери, Гитлерни буйругьун толтурургъа кюреше, бек къаты сюелгендиле.

Паулюсну къуршоугъа алыннган аскерлерине болушур ючюн фашист командование бу  генерал-фельдмаршал Манштейнни башчылыгьы бла “Дон”  эм “ГОТ” деген аскер группировкала кьурагъанды. Ала 30 дивизияны, ол санда 7 танк  дивизияны, бирикдиргендиле. 16-чы декабрьде  Манштейнни аскерлери къуршоуда къалгъан гитлерчилеге  60 километрге жууукълашхандыла. Паулюс эм аны солдат­лары къуршоудан къутуллукъларына ийнанып башлагъан эдиле.

Совет командованиягьа терк окъуна тийишли мадарла этерге тюшгенди. Генерал-лейтенант Р.Я. Малиновскийни 2-чи гвардиячы армиясы Сталинградха жиберилгенди. Воронеж фронтдан (командующиси генерал-лейтенант Ф.И. Голиков) генерал- лейтенант Ф.М. Харитоновну 6-чы армиясы эм Юг-Запад  фронтну аскерлери, 8-чи италиячы армияны къорууланыу ызын юзюп, юг таба айланнгандыла эм сегиз кюннге 200 километр чакълы баргъандыла.

Къанлы къазауат 

Фронтну тар участкасында 300 танкдан армада къурап, Манштейн 19-чу декабрьде 51- чи армияны къорууланыу ызын бузгъанды эм Мышкова деген суугъа жууукълашханды. Алайда душман бла 2-чи гвар­диячы армияны дивизиялары тюбешгендиле эм къанлы къазауат башланнганды.  Беш кюнню ичинде совет солдатла Манштейнни армиясын ууатхандыла. 1378-чи жаяу аскер полкну аскерчилери беш кюн­ню ичинде немислилени жыйырма атакаларын тохтатхандыла. Манштейнни аскерлери ууатылгъандан сора да, Ста­линград сермеш бошалыргьа 34 кюн къалгъан эди.

 Кишиликни  юлгюсю

 Ол къанлы къазауатда кёп солдатла бла офицерле кишилик, батырлыкъ да этгендиле,  орденле эм майдалла бла саугъаланнгандыла. Пол­кну командири М.С. Дисамидзеге уа Совет Союзну Жигити деген ат аталгъанды. 98-чи жаяу аскер дивизияны 4-чю полкундан рядовой И.М. Кап­лунов ары дери адам айтып эшитмегенча жигитлик этгенди. Танкланы атыучу ушкок бла ол, жаралы болуп тургъанлай, тогъуз фашист танкны кюйдюргенди, гранат бла онунчусун да тохтатханды. Уллу кишилиги болгьан бронебойщикге Совет Союзну Жигити деген ат ёлгенден сора аталгъанды.

Сталинградны къатында немисли-фашист аскерлени къуршоугъа алыугъа эм ууатыугъа Къабарты-Малкъардан да кёпле къатышхандыла. Аланы санында М.С. Гон­чаренко, Бёзюланы Ахмат, Рахайланы Ачах, Ностуланы Магомет, Ахшаякъланы Биязулкъа, Али Тухужев, Таля Катанчиев, Камбулат Керефов, Хайырланы Алий-Солтан, Глашланы Къубадий, Оракъланы Хамит, Къудайланы Шамшюдин, Атабийланы Асадуллах, Аппайланы Къурманбий, политрукла Тимбора Мальбахов, С.И. Андреев эм кёп башхала болгъандыла.

Багъа бичиу

 Совет аскерлени Сталинград сермешде хорламларыны Экинчи дуния урушда уллу аскер-политика магъанасы болгъанды. Ол аны барыу халын арталлы да тюрлендиргенди. Битеу дунияда да кёп къырал эмда политика къуллукъчула анга бийик багъа бергендиле. Ф.Рузвельт И.В.Сталиннге жиберген къагъытында (1943 жылда 5 февральда) анга  таурухлада айтыллыкъ сермеш деп  атагъанды. Ол хорламны къууанчын битеу америкалыла этедиле,дегенди. 1944 жылда 17 майда уа быллай грамота жибергенди: «Американы Бирлешген Штатларыны халкъыны атындан Сталинград шахаргъа  бу грамотаны  аны къоруулагъанлагъа уллу  хурметибизни белгисинча береме. Сизни  жигитлигигиз, батырлыгъыгъыз, чыдамлыгъыгъыз азат жюрекли адамланы барысын да кёллендиргенлей турлукъдула...».

 Великобританияны премьер-министри У. Черчилль  И. В. Сталиннге  1943 жылда 1 февральда жазгъан письмосунда Совет Армияны Сталинградда хорламын тауушлукъгъа санагъанды.  Великобританияны королю Сталинградха саугъагъа  къылыч жибергенди. Аны сабында орус эмда ингилиз тилледе былай жазылып эди: «Сталинградны къурч кибик къаты халкъына —  Георг VI корольдан уллу хурмет этген британлы халкъны атындан».

 Совет Аскерни хорламы Совет Союзну политика, аскер жаны бла да даражасын бийикге кётюргенди. Анга алгъыннгы  гитлерчи  генералла да женгдиргендиле. Г. Дёрр эсгериулеринде былай жазгъанды: «Сталинград сермеш  Германияны бедишге къалдыргъанды, Россейге уа деменнгили хорлам болгъанды. Полтавадан сора (1709) Россей  уллу европалы къырал деген атха тийишли болгъанды, Сталинград а аны дунияда эки бек кючлю къыралдан бирине айланыугъа жол ачханды».

Текуланы Хауа хазырлагъанды.
Поделиться: