Сен къатымда болсанг эди

Эссе

Тансыкъма мен санга… Ол тансыкълыкъдан къутулуу амал жокъду, не медет. Жердеги жашаудан бир такъыйкъагъа ычхынып, алыкъа жулдузлагъа учаргъа бир жаны болгъан затны да къарыуундан келмегенди. Сен а ызлагъанса башха жол, керти дунияны этеклеринде. Къаллай бир ёмюр ётген болур, къаллай бир акъылман кюсеген болур андагъы жорукъну кёрюп къайтыргъа, билмейме.

Арбазда кенг бийик къоз терек ёседи, анга къыллауча такъгъанды эр киши, къарыулу къоллары аркъан жиплени женгил тартып, бийик ёсюмю бла эм башындагъы бутакълагъа жетип. Ол терекни тамырлары уа эр кишини анасы ишлеген эски юйюню тюбюне созулгъандыла. Юй бла терек бир бирлерин къучакълап ёмюр чакълы бир заманны жашайдыла.

Ырахат арбазда уа бурмачач тёртжыллыкъ къызчыкъ харфланы юйренеди.  Къыллаучада олтуруп  биринчи сёзлени окъуйду. Тёгерек зынгырдагъан тауушдан толупду, ол зынгырдау шошлукъну назик тауушуду. Къауум жылдан бу адамланы къадарлары къайры элтириклерин алыкъа киши да билмейди…

Сени сёзлеринги бюгюн мен къайтарып-къайтарып эсиме тюшюреме.

- Кел, бахчада алма юзейик.

-  Угъай, мен китап окъургъа сюеме.

-Аламат, сен аланы окъугъанда, кесинге дерс чыгъар. Бу жерледе ёмюрледен бери ата-бабала жашап келгендиле, аланы юсюнден билирге кюреш, тарыхха эс бур эмда санаргъа юйрен. Сен аты айтылгъан юристледен болургъа керексе, билимли, тюзлюкге табыннган, анга къуллукъ этген.

- Тюзлюг а бармыды? Ол неди?

- Барды, ийнан, барды. Кёп жол къыдыргъанма, алай не ишде да, къайсы айланчлада да тюзлюк, адамлыкъ хорлайдыла.  Адам улу дуниягъа тазалай жаратылады, артда  жугъадыла анга башха ышанла.  Сен мени айтханымы эт. Этериксе да?!

Болалабызмы биз сёзлерибизге кертичи. Ол соруугъа жууап жокъду. Ант этип айтхан сёзле бирде унутулуп къаладыла, бирде инсан тап кёрюннген жолну, аны тюзге санап, сайлайды.  Бирде уа жашау чархы бурула кетип, сен тебиреген  жолну аллына келтирип къояргъа да болады. Заман санала эсе, ахыр кюн да жууукъду, деген оюмну къатлагъандыла кеслерини заманларында Кант да,  Шопенгауэр да, аланы ызларындан  Ли Смолин да.

Оздула, кетдиле сен мени бла болгъан кюнле. Энди бу уллу дунияда мен кесимме, сени жылыуунг жокъду, сени сюймеклигинг манга болушалмайды. Сен мени къабыргъам болгъанда, бир зарандан, чурумдан, жалгъан сёзден да къоркъмагъанма. Энди уа жюрегим къысылгъанды, дибилдирик къабукъ кибик, аны урууу алгъынча эрке тюйюлдю.

Сен мени башха жоллагъа ашыргъан кюн  бюгюнча эсимдеди. Ол сагъатлада дуния тёгерек бурулуп къум-къалакъ болгъанча алай кёрюннген эди санга. Ангыламагъан эдим жарсыуунгу… Бюгюнлюкде уа билеме ол заманда сени ыразы этмей, жолгъа чыкъгъанымы. Сёз айтмагъан эдинг, нек?!

Сен менден излегенни жаланда бир затны толусунлай тамамларгъа кюрешдим: китапла жол, жан нёгерлерим болдула, шёндю да алайдыла. Ол бурмачач къызчыкъгъа ол сюймекликни къанына сингдирип, келир жашауда жаланда  алай, ол мадар бла болушуп турлугъунгу сен жюрегинги хар тамырчыгъы бла сезгенсе, ангылагъанса.

Къалай къыйынды жер юсюнде жашагъан инсаннга. Тёгерегингде аслам адам, жюрегинги уа жангызлыкъны сууугъу бийлеп. Къалай жетип къайтайым мутхуз ажайыплыкъдан толгъан жерлеге буруннгулу Персейча. Аллай кюч биреуленде да болмаз. Чомпарасны дуниясында уа мен сени бла болама бирде, экибиз да юйюбюзню аллында шинтикде олтурабыз. Къарамайса кёзюме, къарамынг узакъгъа бурулупду. Анда уа шаркъны кюню, алтын сыбызгъылача, узун таякъларын бизге созады.

- Бу жерде сенсе мени ёхтемлигим, мени ышаныуум.

- Ийнанама, алай мен жаны болгъан адамма, аны себепли бирде терс да болуучума.

- Ол магъаналы тюйюлдю. Сен тюзлюкню мардаларын, жорукъларын билесе, терслигинги ангылай эсенг, аны тюзетир къарыуунг болгъанладанса. Билемисе, мени билек, акъыл кючюм бар эсе, сени жюрегинг кючлюдю. Аны эсингде тут.

Хар затха да юйретдинг, кесингсиз жашаргъа уа юйретмединг. Жолда келе, сени аллыма чыгъыучунг эсиме тюшеди. Юйге да киргинчи халымы, хар ишими соруп билирге излей эдинг, тёзюмсюз эдинг ол жаны бла. Ашыгъа эдинг болушургъа, кеч къалмазгъа. Ахшы хапар айтсам, кёзлеринг, от жилтинлеча, жылтырар эдиле, тёппенг кёкге жетгенча болур эди, алай тышынгдан, сёзюнгден аны ахырысы бла да билдирмезге кюреше эдинг. Мудахлыгъымы кёрсенг а, адыргыгъа къалып, жунчур эдинг. Отуз жыл бир кюнча озду.

Тансыкъма мен санга. Жюрегим жиляйды, жаным а шошду, шумсузду. Эртте бир затны бир бек сюйсем, мен кёзлерими къаты къысып бир къауум такъыйкъаны туруучу эдим, ачханымда кюсегеним аллымда боллукъча сунуп. Шёндю да алай этерге кюрешеме, алай кёз аллыма башха суратла келедиле  – сени ауазынг, кесинг да узая баргъанла.

Бир уллу къара итибиз болуучу эди. Сен саугъалагъан эдинг аны манга, къалай ариу эди ол. «Мен болмагъанда бу сакъларыкъды сени, къаты сакъларыкъды, ийнан», - деген эдинг. Ийнаналмагъан эдим ол сёзлеге, алай кюнден-кюннге аланы кертиликлерине тюшюне баргъанма. Ол алабай, сен анга берген буйрукъну бир заманда да унутмагъанды, бек сакъ болгъанды жангы къарыусуз иесине.

Къыш. Къар хапула кёкден жулдузчукъла болуп кёп бек кёп тюшедиле. Сен жокъ заманлада энди аллай ариу акълыкъ да жокъду. Аллай айбатлыкъда эшикге чыкъгъан эдим, билмей аягъым учуп абындым, жерге тиер-тиймез жумушакълыкъны сездим. Ол уллу огъурлу жаныуар, хар затны алгъадан эслеп, кесин терича жерге жайып эди. Ийнандым кезиулю кере сени сёзлеринге. Ненча кере жекдим аны чанагъа, ол а, тышындагъылагъа арсландан огъурсуз, мени къолумда къойдан жууаш жан, соза эди орам бла ёрге-энишге кесини жёнгерин чексиз къууандыра. Алай къатыма башханы жууукълашыргъа уа бир да къоймаз эди, сыфаты бла билдире артда боллукъну.

Жарсыуларым, къууанчларым бары да къолунгда болгъандыла, бир къыйынлыкъ да таяндырмазгъа кюрешгенсе. Сен манга хауа, суу, жангы илхамны жарыгъы кибик керексе.  Сени орунунга сен салгъан тереклени къучакълап жиляйма, сени орунунга сууукъ къара ташны сылайма, сени атынгы айтып,  къая къызыны ауазына сагъайп тынгылайма. Чексиз тюйюлдю мени кючюм, кюрешсем да бек болургъа. «Кёлсюзлюкге бой салма!»- деучю эдинг. Ол жорукъ бла жашайма, жокъду бир менсинир жерим, эталгъанымы этдим абыныргъа тюшсе да, харамлыкъгъа къатышмадым, кишини абынырын излемедим. Салмагъанма, атам, кёлсюзлюкге бой, ийнан салмагъанма!