Къарачай-малкъар халкъны эм буруннгу миллет хазнасы

Бурун заманладан бери адам табийгъат бла хайырланыргъа итиннгенди,  Аллахдан келген къудуретни бузмай, аны бла тап келишиулюкде жашаргъа (хау, бюгюнлюкде хал бираз башхаракъды). Адам улуну  биринчи къол усталыгъына, искусствосуна аны кийиз жарашдырып тебирегенин санаргъа боллукъду. Ол  инсаннга къыйын табийгъат болумладан сакъланыргъа, кёлюн жарыкъ этерге да болушханды. Дуния башында жашау-турмуш кереклерине бу амалны хайырланмагъан этносну табаргъа бек къыйынды.

Кийизлени хазырлау тарыхда асыры эртте жаратылгъаны себепли  ол биринчи кере къайсы жыллада жерин тапханын тохташдырыр амал жокъду.  Алимле  адам атны, итни, къойну юйюрсюндюргенден сора бу къол усталыкъгъа да терк юйреннгенди, деген оюмда тохташхандыла.  Биринчи эки жаныуар къойланы, сюрюуге жыйып, къоранчсыз тутаргъа болушхандыла, аланы асламлыгъы уа жюнню кёплюгюне себеп болгъанды. Ол а кесини кезиуюнде  юйню, юсню-башны жылылай тутаргъа онг бергенди. 

Бу искусствону ал атламлары къалай башланнганыны юсюнден бир ненча миф хапар жюрюйдю.  Библиялы таурухха кёре, кийиз хазырлауну амалын Нух ачханды.  Бу жаны бла оюмланы бирине кёре,  ол  хар жаны болгъанладан экишерин  алып  къайыкъгъа жыйышырыны аллында аны тюбюне къой жюнню жайгъанды.  Заман бара баргъаны бла  жаныуарла аны тыфхыт этгендиле, суулана бла къуруй тургъаны уа жюнню кийизге айландыргъанды.  Бирси оюм а,  къайыкъдагъы къойланы жюнлери кеси алларына акъгъанды, аны Нух келтирмегенди, дейди. Къалай -алай болса да, эки жолда да технология бир болгъанды.

Башха таурухха кёре уа бу жаны бла биринчилик шыйых Климентге (бизни эрабызгъа дери I ёмюр)  бериледи.  Ол кесини бошалмагъан жолоучулугъунда  тери чарыкъларыны олтанларыны орунуна  жюн салгъанды.  Бир къауум замандан аякъларыны ауурлукъларыны бла терлегенлерини сылтауундан  тюк къалын  гетенча болгъанды.  Климент  артда епископну къуллугъуна тохтагъанды. Алай бла ол, билмей тургъанлай,  ачыкълагъан амалын  сохталары бла тинтип, аны жашаугъа кийирип, адамла хайырын кёрюрча жарашдырып башлагъанды.

Белгилисича, алгъын заманлада къарачай-малкъар халкъ да кийизлени дайым да хайырланнганды. Таулула аланы хазырлаугъа кийиз басыу дегендиле. Бурундан келген  кёп бирси затлача,  ала эстетика жаны бла айырмалы болуп, желли, къарлы жерлени адамларыны къыйын жашау   турмушларына тап келишгендиле.

Кийизни жашырын – сакрал магъанасы болгъанын да унутмайыкъ.  Сёз ючюн,  Малкъарныкъылада бла Къарачайныкъылада тёртгюлле бла жасалгъан чыгъарманы ортасына тюшген ромбну кёз деп белгилегендиле. Эртте заманлада  адамла кюннге кёкню кёзю деп, анга табынып, аны бла ант этип болгъанларын билебиз. Поэзияда да кюн кёзю деген оборотну хайырланнганларын да окъуйбуз. Буруннгуну кийиз усталары да ол тёреге, ийнаныугъа бойсуна ишлегендиле бу тюрлю  суратны чыгъармаларында.

  Эрттегили кюйюзледе башха астрал белгиле да тюбейдиле. Юлгюге, кёп чапыракълы гюллеге ушагъан бурулгъанла неда орталары бир бирлери бла чалишген тогъай тёгерекле. Экинчиле бизни тийреледе сакъланнган  озгъан ёмюрлени сын ташларында белги суратла бла келишген формаладыла.

Буруннгулу кийзледе айланчны (зигзаг) жилянны белгисинча ангыларгъа болады.  Бусагъатдагъы устала чыгъарманы къыйырлары бла баргъан аллай бюгюу накъышлагъа жилян оюу дейдиле.  Ол кавказ халкъланы алгъыннгы ийнаныуларындан къалып  жерин тапхан суратмыды огъесе аны бу жаныуаргъа ушатып айтыумуду – белгисизди. 

Кийзлени хар тюрлюсюню кесини энчилиги да болгъанды. Сёз ючюн,  Малкъарны бла Къарачайны тиширыулары басхан  кийизлени накъышлары  эки жанлы эдиле.  Аланы оюуларын салып тебирегенде, биринчиден бурулгъан къара жюн тасмаладан энди жазыллыкъ суратланы чеклерин салгъандыла. Артда аланы орталарын боз бетли тюкден толтургъандыла. Бу барысы да жеген юсюнде этилген ишди. Артда исси сапын суу къуйгъандан сора, аланы бирге чёргеп буруп, басып тебирегендиле. Иги ийлеп, хазыр гетенни черек сууда чайкъагъандыла.

Ала кийизни тюрсюнлери хазна кёп болмагъанды. Быланы асламысында къолайсызыракъ юйюрле хайырланнгандыла. Ала уа багъа тургъан бояуланы сатып алалмагъанларыны сылтауундан чыгъармалары да мутхузуракъча кёрюннгендиле.

Ала кийизлени энчи омакълары да болгъандыла, табийгъатдан моргъулдум жюнню  къызгъылдым-сарыгъа боялып  жасалгъанлары. Алай этер ючюн а тюртюню тамырларын сууда къайнатхандыла.  Отда къаллай бир заман биширилгенине кёре аны бояуу женгил къызгъылдымдан къаралдым къызылгъа дери тюрлене эди. 

Эмен бла жерк тереклени къабукъларындан биширилген суу бла къара жюнню дым-къаралдым этгендиле. Бир-бир усталаны айтханларына кёре, жашил тюрсюннге жетер ючюн ала алманы бла хогулт тереклени тамырларын хайырланнгандыла. Алай бу амал кенг жайылгъанладан тюйюл эди.

XIX ёмюрню ахырына  Шимал Кавказда  ол бояуланы орунларына къызыл отну (марена) жюрюте башлагъандыла. Хоншу халкълагъа сатар ючюн къумукълула аны уллу бахчалада ёсдюргендиле.

Жюнню юйде бояу  алай бек къыйын тюйюл эсе да, аны  хар амалыны кесини энчилиги болгъанды.  Сёз ючюн, тюрсюнню онгдурмаз ючюн кюлню хайырланнгандыла (бу мадар хоншу халкълада да белгилиди). Къарачай – малкъар устала уа  анга Чегем тарындан къазылгъан къардауукъ деген саз топуракъны да къошхандыла. Ол темир бла кюкюртден байыгъып болгъаны себепли бу жумушха аламат тап келишгенди.

Малкъарда бла Къарачайда    дагъыда жыйгъыч кийизлени да аламатларын хазырлагъандыла. Аланы жаланда уллу  сынамлары болгъан устала басалгъандыла.  Кёбюсюнде ол тиширыула энчи сапариш чакъырыу бла ишлегендиле. Аны себепли чыгъармаларыны оюуларыны айырмалылыкълары ала кеслери жашагъан ауузладан да узакълада танышымлы, белгили болгъанды.

Буруннгулу жыйыгъыч кийизле бизни кюнлерибизге дери хазна сакъланмагъандыла.  Алай бусагъатха дери жетген экземплярла  суратлау накъыш энчиликлери, бай жасалгъанлыкълары бла сейирге къалдырадыла.

Дагъыда бизни миллетлени тиширыулары бичген кийизле жарашдырып болгъандыла. Была тюрсюнлерини жарыкълыкълары эмда композицияны жорукъларындан таймай къуралгъанлары бла энчидиле. Анда бир орта юлгю болады  эм аны тёгерегинден жасагъан накъыш суратла. Ала уа кёбюсюнде хансланы, терек бутакъланы бурулууларына ушагъанладыла. Къысхасы, бу суратланы, оюуланы жарашдырыргъа усталаны битимле дуниясы кёллендиргенди.

Бир сёз бла айтханда,  бизни ата-бабаларыбыз  кийизлеге жаланда  жашау-турмушха жараулу затлагъача къарамагъандыла, ала былагъа  кёлню кётюрген, жюрекни къууандыргъан, миллет тёрелерибизни, адетлерибизни, ийнаныуларыбызны, кёз къарамларыбызны  оюу- накъышланы юслери бла туура баямлагъан искусство чыгъармалагъача къарагъандыла. Бюгюнлюкде  тин хазнабызны къурагъан байлыкъларыбыз бла бирге  кийиз да жангы жашау алгъанчады. Бусагъатда басылгъан омакъланы энчиликлерине тюшюне, озгъан дунияны алтын кюнлерин эсгергенча болабыз. Сёз ючюн,  Мокъаланы Динаны  аламат ишлерини дуниясында.

Жангуразланы Нажабат.
Поделиться: