Хайырлы эм хаталы интернет

 «Жайда  сабийлени тенгизге элтирбиз неда ыннагъа – аппагъа элге жиберирбиз да,  ол компьютерден айырылып, дуниягъа къошулур, кюнню жарыгъын да кёрюр», - деп тургъан ата – анала мудах ахтынадыла - ковид битеу жолланы кесгенди. Интернетден сабийни айырыр амал бармыды? Аны юсюнден психолог Муртазланы Фаризат бла ушакъ этгенбиз.

- Бу жай не оноу этсинле ата – анала, къалай къурасынла сабийлени солууларын?

- Алыкъа паркла жабылмагъандыла. Юйюр жыйылып, ары бараллыкъды. Суу жагъалада да солургъа болады. Энчи машиналары болгъанла жууукъ шахарлагъа – Кисловодскеге, Пятигорскеге бараллыкъдыла. Биркюнлюк экскурсияла да эсде бек къаладыла. Сагъыш этигиз: элигизни къатында ариу жерлени билемисиз? Къалаланы, суу чучхурланы? Биз кесибизни къатыбызда жерлени билмей, къуруда къайры эсе да узакъгъа барыргъа итинип турабыз.

-Сабийни интернет дуниядан жашаугъа къайтарыр ючюн  не зат этерге керекди?

-Биринчиден, ата-анала кеслери да компьютерни тынгылы  хайырланыргъа юйренирге  борчлудула. Алай болса, ала балаларыны не затха  сейирлери болгъанын иги билликдиле.  «Компьютерни къатына барма!»- деп къычырып турсагъыз, сиз жаланда кесигизни эрши кёргюзтюрюксюз, алай айтханыгъыз а этиллик тюйюлдю. Сабий компьютерде билим излей эсе уа? Оюнла угъай, билим.

 Кёпле  интернетни хайырындан репетиторлагъа жюрюмей  ЕГЭ-ге бек тынгылы хазырланадыла, тыш къыраллы тиллеге юйренедиле, не жаны бла да билимлерин ёсдюредиле. Алай сабий компьютерден сора бир затны да билирге, кёрюрге унамай тохтаса – ма ол заманда психотерапевтге барыргъа керекди. «Интернет –зависимость» деген  ангылам  кеси кёргюзтюп турады: бу ауруу наркомания бла ичгичиликге ушайды.

- «Саусузгъа» не зат болушургъа боллукъду?

-Эм алгъа сабийни окъуугъа сейирин ёсдюрюр ючюн, амалла излерге керекди. Ингир сайын ата-анала школчулагъа дерслерин хазырларгъа болушсала, дневникде не белгиле алгъанларына къарасала, бек аламат боллукъду. «Мен аш-суу, кийим бла жалчытсам, къалгъаны мени ишим тюйюлдю, школда устазла окъутадыла, мен аланы жумушларына нек къатышама?»-деген оюм терсди. Ата-анала сабийлерини юслеринден хар затны билирге керекдиле.

Бир бирни игирек ангылаугъа атламла: барыгъыз да  бирге жыйылып ауузланыгъыз. Солуу кюнледе табийгъатда бирге болугъуз. Аллай кезиуле юйюрню бирикдирген этедиле, сабийни компьютерни тузагъындан къутхарадыла. Чатлада, форумлада, социальный сетьледе кёп заманларын оздургъанла жашауда кеслерине женгёрле тапмагъан, шуёхлукъ жюрюталмагъан адамладыла.

Бусагъатда интернетни эки миллиард адам хайырланады. Он жылдан бу тарих эки-юч кере кёбейирикди, компьютерле уа учузуракъ боллукъдула. Интернетден къачар амал жокъду, сора не зат этерге керекди? Андан  хайыр алыргъа.

- Сизни акъылыгъызгъа  кёре, китапла интернетни хатасындан жокъ боллукъмудула?

-Угъай. Кино, телевидение айнып башлагъанда, кёпле театр ёллюкдю дей эдиле. Кёргенигизча, театр а бюгюн да  жашап турады. Хау, китапны электрон версиясы барды. Алай  мониторда окъугъан назмула кёлюнге жетмейдиле, къолунга китапны  алып, аны бетлерин тынч-тынч ача, окъусанг а, ол уллу зауукълукъду.

- Жарсыугъа, интернет  бла уста хайырланнганланы  араларында бек осал адамла да бардыла. Аланы сайтларына кирген акъылбалыкъ болмагъан сабийле артда кеслерин ёлтюредиле.

-Башында айтханымча, аллай къыйынлыкъдан кенгде къалыр ючюн, ата-анала сабийлери интернетде не излегенлерин билирге керекдиле.

-Компьютер кёзлеге хаталымыды?

-Телевизоргъа къарагъан бла компьютерни хайырланыу бир кибик ауурлукъдула кёзлеге. Сёзсюз, жууукъ заманда бизде  киберспорт айнырыкъды. Юг Кореяда ол  бек терк жайылгъанды, бу къыралда криминал башха къыралладан эсе азды.

- Сабийлени психикалары къарыусузду. Миллетчиле уа интернетде халкъланы араларында шуёхлукъну  оядыла, бир бирни кёрюп болмауну марда этерге кюрешедиле.

- Ол алайды, жыл сайын аллай ишлери ючюн жууапха тартылгъанла бардыла. Сабий кеси аллай сайтлада абызырап къалыргъа боллукъду, анга устазла, ата-анала болушмасала. Игини амандан айыра билген къыйын илмуду. Ол илмуну чегине жетиуде юйде да, школда да акъылбалыкъ болмагъанланы къатларында абаданла болсала игиди.

Болсада  къайтарып айтама: интернет бек уллу байлыкъды бизге. Бир сом тёлемей, битеудуния кинематографха къарагъа онгубуз барды. Бир китап сатып алмай, интернетде дунияда бек белгили жазыучуланы чыгъармаларын  окъуйбуз, музейледе кёрмючлеге къарайбыз. Сатыу – алыу да  шёндю окъуна интернетге кёче турады. Кийимни тюкенледе  асламысында абаданла  аладыла, жаш адамла уа интернет тюкенле бла хайырланадыла.

Сабий табып юйде олтургъан аналаны бир къаууму интернет курслада жангы усталыкълагъа юйренип, дипломла аладыла. Къысхасы, интернетден къачаргъа керекмейди. Хау, анда кёп кир сайтла бардыла, аланы къатларына да бармазча балагъыз, сиз аны жашауунда не зат болгъанын билип турургъаа керексиз. Бир – бир ата – анала жаланда аш – суугъа, кийимге эс бурадыла да, сабийни не затха сейири болгъанын а билмейдиле. Соруп да бир кёрюгюз. Олтуруп ингирде сёлешген тёрегиз да болсун. Эсигизде тутугъуз: сабийигиз сизни бек жууукъ, багъалы адамыгъызды.