«КЕЧ ТЮБЕШИУ» – ЖЮРЕК ЖЫРЛАНЫ КЪАЛАСы

Атам, китап басманы юйюнде халкъ поэт Мокъаланы Магометге тюбеп, анга ахшы назмулары ючюн ыразылыгъын да айта, ушакъ эте келгенлеринде: «Къарачайлы къыз Байрамукъланы Фатиманы «Бушуу китабын» окъудум. Аны жазгъанын тапсам, энтта сюйюп окъурукъ эдим», – деген эди. Экинчи кюн окъуна Магомет атама къарачайлы къызны къол ызы да болгъан «Кеч тюбешиу» деген китабын ийген эди менден.

Атам ауушхандан сора аны китапларына къарай келип, Фатиманы китабын алдым да, ол кече аны окъуп чыкъдым. Бир кечеге кёп эди ол китап.

Фатиманы чыгъармачылыкъ жолу кёзюме иги да тепленнген, теренине жауун ётмеген, кюнден толу жаяу жолчукъча кёрюнеди. Тёгереги уа – тау гюлле. (Эслегенмисиз, аланы бояулары, духбарийлери да тюзде ёсгенледен къалын болады?) Мен аны уллу жолгъа да ушатыр эдим, алай фахму бийигине жаланда кесинг салгъан жаяу жолчукъ элтеди. Ол а сабийликден башланады.

Ала уа – ата-ана татлылыгъы, адамны къууанч кюнюнде, бушуу кюнюнде да таяныр къадамасы.

Мен анамы жаулугъуна чырмалсам,

Башха болмай ана жылыу сынайма.

Жылларымы, жолларымы къысхартып,

Мен кесими сабийчикге санайма.

Ана жаулукъ… Аны атсам юсюме,

Анам этген тилеклени сеземе…

 Таулу аталача, сабыр, аз сёзлю, жылы къучакълы болмаз дунияда. Аланы бизни кёргенде жарыгъан кёзлери тюбешиу къууанчыбызгъа таймай нюр жарыгъын тёкгенлей келедиле.

Кёпню кёрген, кёпню билген деселе,

Акъыллы адам, асыулу адам деселе,

Жюрегимде жылы сезим къозгъала,

Сени эсиме тюшюреме, атам, мен…

Сюеме бюгюн да, Фатимача, сабийлигим ётген орамны башындан энишге айланыргъа. Ол орамда жашагъанланы, къоншуларымы, бек сюйген ахлуларыма, жан жууукъларыма санайма.

Жаланаякъ, бурмабаш сабийлигим,

Энтта, майна, сабийле бла ойнайды!

Къолунда да уллу бусхул гинжиси,

Ауузунда да… нызы чайыр чайнайды.

 

Анам къарт да болмагъан эди, мен аны озгъанма… жашап. Алай эсимдеди мюйюш тапка – алайда ыннамы къызыл къатапа тышлы Къураны туруучу эди. Отоуда къабыргъада уа – къара тамгъалы тери намазлыгъы. Ингир сайын ыннам намазын бошаса, олтура эдик тёгерегине сабийле, жомакъ эшитирге сюйюп…

Фатиманы «Мен тепсейме атам бла» деген назмусу къанатлыды. Не насыпды атанг бла тепсеген тойда!

Сексен жылны кётюрсе да инбашына,

Сукъланырчад аны аякъ алышына.

Ол барады, къанат керген тау къуш кибик.

(Къууаннгандан мени эки кёзюм жибип…)

 

Кимге да узакъ созулсун быллай насып.

«Сен манга ышардынг» деген бёлюмде Фатима дуния аналаны сюймекликлерин бирлешдиргенди. Аны бети энчиди: сайламайды, сурамайды, тохтамайды, тауусулмайды, алдамайды… ёмюр-ёмюрлеге биргенгеди.

Сюймекликни мен береме къорлукъгъа,

Ол байлыгъым тюпсюз кёлдю сорлукъгъа.

Жашау толкъун сени уруп жыкъмасын,

Ана насып, бала, менден букъмасын!

 

Татлыдыла, зауукълудула бу сюймекликден туугъан назмула.

Ариулугъу кесине, халкъына да жау болгъан тау журтунда жашайбыз биз. Фатиманы китабында «Шам Къарачай» деген бёлюм Ата журтубузгъа, миллетибизге махтау, алгъыш улан сёздю, къадарыбызны юсюнден сагъыш этдирген, тюненебизни ангылау, тамблабызны оюмлау («Жангы ёмюр», «О, шам Кавказ», «Халкъыма»…).

 

Сени юсюнгден ёрге туруп айтайым –

Халкъым, санга сюймеклигим уллуду…

Неда:

Ышаныпма, Минги таугъа бийиклик

Келгенине, халкъым, санга къууана…

Айхай да, тауну, тюзню да бийик этген аны адамыды. Олду аны тилин, жырын, тинин, динин… тарыхын элтген. Биз таулулабыз, ата-бабаларыбыз да таулула эдиле. Жерибизде, сууубузда да ала атагъан атла сакъланадыла. Ненча къыйынлыкъ, ненча ёлет, ненча душман атласа да бери, шукур Аллахха, юзюлмеди жолубуз. Ташлача, къатыдыла таулула. Таулулача, къатыдыла ташла.  Ташлагъа аталгъан сонет къауум айырмалыды: Къадау таш, Тыпыр таш, Тирмен таш, Сын таш – бу ангылаула хар таулугъа да энчи магъана жюрютедиле.

Къаллай атла бергенди нарт ташлагъа!

Жырны кибик, къайтарырынг келеди.

Къадау, Къарча, Тыпыр, Тирмен ташлары!

Сын ташы да… ётген кюннге тёреди.

Неда:

Тыпыр ташым жашайды жюрегимде,

Жашарыкъды назмумда, тилегимде.

Тирмен таш а! Ол монглукъну, ачлыкъ келмезини белгисиди. Бютюнда бизге, биз тёлю кесибиз сынамасакъ да, къаныбызда жашап турады ачдан ёлген эгечлерибизни, къарындашларыбызны тынгылауукъ къыйынлыкълары – къарыусуздан сёз айталмай…

Фатиманы «Эски эшик» деген балладасы адамны чач тюклерин турдурады. «Эски бешик» деген назмуну лирика жигитлери бешик ишлеучю къарт бла бушуугъа бёленип, бешик бла тауусулмагъан ушагъын этген анадыла. Аланы жашларын да, туумай къалгъан туудукъларын да ёлтюрюп, бешикге къаратонлукъ келтирген окъ – ол ачы кертиликди. Жапсарыу табылмазлыкъ ачыу. Назмучу бу болумну суратлай тапхан сёзле, ёмюрде да былай жатхан къара ташлача, ауурдула. Жерлеринден тепдирсенг, дуния бузулур дерча.

Фатиманы «Къобуз» деген балладасында уа быллай тизгинле бардыла: «Тас этгенча адам улу тынгыны, / Жарсыу бла салады эн заманнга…».  Къалай тап айтылады: къууанч унутулады тарыхда, жарсыу а, эн салгъанча, къалады эски жырлада, кюйледе. «Къобуз» сюжет ызлы балладады. Къобузчу къыз, къарындашлары юйге къайтханларын кёрсе, ала сюйген «Дёле тартыуну» согъуучу эди. Душманла, эки къарындашны да тутуп, илишаннга салгъанда, аны бла къанмай, эслерине тюшюп, алайгъа къобуз согъаргъа къобузчу къызны келтиредиле.

 «Сокъ, жиляма. Сокъ биз сюйген тартыуну.

Дёле тартыу – бизден санга осуят, –

Деп тилелле къарнашлары эгечге, –

Шайтанлада инсанлыкъны бир уят…»

 Къайдан уяталсын жарлы эгеч ала эртте тас этген адамлыкъны шайтан жюрекледе?! – Эки къарындаш, эгечлери, къобуз да жоюлдула. «Дёле тартыу» а, бу терсликге тёзер къарыуу болмай, бийиклеге чыгъып кетди, кёкге. Аны ёлтюрюр кюч жокъ эди жалдатлада. Айланадыла Фатиманы баллада жигитлери – кими ол дунияда, кими мында, арабызда: сюйгени урушдан къайтмагъан акъ чепкенли къыз, тыш жерде анасын излей айланнган къызчыкъ, «бутакъларын шибиля къыркъгъан терекге» ушагъан, жашлары къазауатдан къайтмагъан ана…

«Чилле жаулукъ» былай башланады:

 

Хар къызныча, жаулукъну да

Барды энчи жазыуу.

Кёк жазныча, акъ тангныча,

Къууанчлары, жарсыуу…

 

Таулу тиширыуланы жашаулары къалай ушайды бир бирге! Алыкъа къаланкъа тюбюнден чыкъмагъан ненча келин къалдыла башсызлай! Айланады аланы тилеклери, эсгериу къанатларына къонуп… Атасыз ёсген сабийлерин аталарына ушатыргъа кюрешип, аланы къылыкъ ышанларында баш иелерин танып, беллерин къаты къысып кюрешгенле аслам эдиле уруш, сюргюн жыллада. Чилле жаулукъну иеси да аладанды. Бу балладада сюжет ыз уллу эпикалы чыгъарма сыйындырыр магъананы тутады: къызны эки инбашында, къанатлача бюгюле, къучакъ кере баргъан жаулукъ келинчикге ау болду да, алгъышха кирди. Къысха жомакъ эди ол. Сюйгени къазауатха кетди да:

 Жангыз къалды жангы келин,

Ау жаулугъу – бойнунда.

Бюгюн-тамбла дей билмеген

Сабийчиги – къойнунда…

Таукеллиги ашыкъдыра,

Ушап тамам тау къушха,

Чилле жаулукъ, сени ючюн да

Кирди жигит урушха…

Жаш келиннге письмо келди:

Юч мюйюшю – юч жара!

 Ызы бла сюргюн жолу.

 «Иги жора болду жара…

Ау жаулугъум, не кёрдюк?

Айтханлары керти эсе,

Сен – кебинлик, мен – ёлюк!..»

 Сюргюнню ал кюнлеринде, балаларын ачдан ёлтюрмез ючюн, болгъанларын атхан эдиле таулула Азияны базарларына. Чилле жаулукъ да «Биреу къолда «къаралды». Онюч жылдан юйге тебирей, излеп тапды иеси чилле жаулугъун. Сора акъ жаулугъун, кесини «кюмюш чалыу» этген башына кёзю къыймай, къызына берди.

 Чыкъды къыз да узакъ жолгъа,

Акъ жаулукъгъа бёленип,

Танымагъан ёз журтуна,

Анасыча, кёлленип.

 Китабында Байрамукъланы Фатима сюйюп айтады жюрек ыразылыгъын миллетни асыл адамларына. Бу тизмеде биринчи болуп Семенланы Исмайылгъа аталгъан назму келеди.

 

Олтурама мен терезе жанында,

Марал жауун тереземи къагъады.

Къулагъыма жауун таууш келмейди –

«Акътамакъ» жыр жюрегиме «агъады»…

 

«Акътамакъ» – сюймекликни ёмюрлюк белгиси, аяз къанатына къонуп, Минги тауну эки жанында да сюйюмчюлюк къонагъыбыз. Айта барсанг, эрикдирмеген жырыбыз, санай барсанг, бошалмагъан сюймеклик.

Къарачайны белгили жазыучусу Байрамукъланы Халиматны юсюнден айта, Фатимат эсиме аны кеси чыгъаргъан ахыр китабын тюшюрдю. Бек биринчиден, адамны ич дуниясын, тыш сыфатын окъуна Халимат, дунияны теренден танып, алай ишлейди.  Жюзле бла совет аскерчилени жашаугъа къайтарып, уруш къазауатындан кеси да сау чыгъып, ызы бла жашаугъа сюймеклик жырын айтхан жазыучуну сёзюню ажайыплыгъына, этген тилеги кёклеге жетгенине къалай ийнанмагъын? Ол атасы агъач кесген жерни хапарын айтханда, сюрмеленнген агъачны чайыр ийиси жетди манга, «келин» деди да анасына, мен да алай айтыучум тюшдю эсиме, мен да, къоншу жашчыкъны, Мандалакъны, биргесине мароко жыяргъа барып, сабийле бла терек бутакъгъа олтуруп, тынгыладым желни бла чапыракъланы ушакъларына…

Сёзню сёнгмеген магъанасы, тылпыуу, жылыуу – жаны болгъаны ишексизди. Ол ана тилде айтылса уа – халкълыгъынгы шагъаты! Аны жюрек бла ангылагъан не къууанчды! Назмучугъа андан уллу насып къайда – жюрегинде, эсинде болгъанны айталса, окъуучула аны ангыласала, сёзюне сюйюп тынгыласала! Жангыз да бу соруулары барды аны бизге:

Къайсы тизгин учундурур башханы,

Ышарыуча, ачхыч табып жюрекге?

Туусала да, кёлню бирча сёнгдюре,

Къайсы ушар кёгет берген терекге?

Окъуучу къадарында жууап этерге борчлума да, къалам эгечим Байрамукъланы Фатимагъа бу назмуну жаздым:

 

«Сюймекликни жети жолу» – тюрсюнлю,

Тейри къылыч, анга къарап, кючсюндю:

Жаздынг аны, кюнден къошуп жанынга,

Жашлыкъ чакъны нюрлю тангы таныла.

 

«Кюн бешиги» эхчегенде эрттенни,

Бёлляу жыры къайтды эртте кетгенни.

Жюрегиме тынчлыкъ себе оюмунг,

Мамукъ кибик болду таула къоюну.

 

«Бушуу китап» – тарых жолну кюйлери,

Жарсыулары  къуру къалгъан юйлени…

Хар адамны кеси кёрген Сыйраты…

Шукур, отдан алды тюзлюк къанаты!

 

«Кеч тюбешиу» иги эди болмаздан,

Кюйдюм, кюлдюм ол сен мында жазгъандан.

Атын адеж тартып, атам биразгъа

Кирди, къайтып анам да сау арбазгъа…