Шукур, ана тилимде шош жырладым

Адам кесини ана тилини юсюнден не айталлыкъды?  Биринчи кере «ана», «ата», «кюн», «кырдык», «суу», «гыржын» дегенча сёзлени айтхан тилини юсюнден? Къыйыры-чеги болмагъан Жер жюзюнде кесини турмушун «мен» деген къысха сёзню болушлугъу бла айтыргъа онг берген тилни юсюнден? Баям, тынгылап къояргъа керек болур, нек дегенде тилге саулай энчи бир инсан толусунлай тюшюнюп, анга сингип, аны ангылап  къоялмазлыкъ сунама. Тил ол уллу жыйымдыкъны бир кесегиди эмда кесича энчиди, айырмалыды.

Инсан ата-бабаларын, халкъын, битеу адам улуну бла кесини менлигин ана сютю бла къанына кирген тилни болушлугъу бла сезеди. Алай былай къарагъанда тынч, женгил сёзледе, айтыулада жашырын жашагъан магъаналаны жюзден бирин ангыларгъа уа не бийик итиниую болгъан адамгъа да къыйынды. Ангылаяллыкъ болурбузму биз ана тилни кючюн, къарыуун, деменгилилигин кюнлени биринде?!

Ол кёз къарам бла къарасагъ а, битеу халкъланы тиллери бир болуп къаллыкъды дерикле да табылырла. Хау, тил аны жюрютгенледен бийигирекди, тёрде турады, ол жаны болгъан хар затдан да теренирекди, билимлирекди, деп базынып айтама. Алай малкъар тилни, Кюнлюмде, Шкантыда (андандыла ата-бабаларым) танг эрттесинде тукъум къалаларыбызны тёгерегинде жыр эшитилген тилни, юсюнден кёбюрек айтыргъа онг барды.

Ёз тилими бирсиленикиледен айырмалылыгъыны, аны башхаладан энчи этген, эсинги бийлетген, жюрегинги къозгъагъан бир ненча сейир шартын белгилейим. Аты айтылгъан Лев Гумилёвну малкъар тилни буруннгулулугъуну юсюнден шагъатлыгъы бюгюн сейир, бек сейирди – анга кёре, таулула, аланы тили да биринчи Тюрк каганатдан эсе эрттерек жаратылгъандыла. Ол битеу тюрк тиллени араларында эмда буруннгулу болгъанын алим кесгин чертгенди. Минг бла жарым жылны ичинде аланы асламысы жокъ болгъанды, заманны толкъунларында эригенди, алай малкъар тилии а сауду, жашайды! Къарачай-малкъар  халкъча! Онбеш, андан да кёбюрек жюзжыллыкъладан бери…

Хау, ол заман къайсы белги тизмеге да аз тюйюлдю. Алай бу жорукъну чеклерине мени тилим сыйынмайды. Былайда малкъар тилни буруннгулулугъуна шагъатлагъан бир ненча сейир энчиликни белгилерчады. Алай эм алгъа, поэтикалы ызгъа кёлленип, бир эки сёз айтырыгъым келди. Тилим, ариу тилим, айбат тилим, аны ачыкъ, къысыкъ тауушлары, тюрклюлени мюкюл, къабыл кёрюлген тарыхларына къажау болуп, бу дунияны желлерини сызгъырыуларына  бир ненча минг жыл мындан алгъа эшилгендиле, чалишгендиле.

Андан окъуйма бюгюн мен тау шорхача акъгъан ариу назму тизгинлени суу боюнунда сюелип, андан аудурама тарых романланы бетлерин нарт жигитлени къадарларын билирге ашыгъып, андан къатлайма мен эссени башына сайлагъан Танзиляны тизгинлерин:«Шукур, ана тилимде  шош жырладым»,- деп. Кишиге бойсунмагъан кючлю жел а атамы атын айтып къагъады тереземи, жайгъы кюн а, таякълары бла башымы сылай, анамы  назик атын шыбырдайды къулагъыма.

Болсада хапарыбызгъа къайтайыкъ.  Жер башында жаланда  бир ненча тилде барды «жер» эмда «адам» деген ангыламланы  бир мурдорлу тамырлары.  Мен чюйют ивритден сора аллайны билген окъуна этмейме. Алай бизникинде уа ол туурады. Тауратны  сыйлы текстлеринде «адам» бла «адама» бир бир къатларында тургъанча,  бизде да «жер» бла «эр» жууукъдула, «гер» деген бир мурдордан келедиле. Была ангылашыныусуз, алай туура байламлыкъ бла къысылыпдыла.  Тилими бир-бир сёзлери  ала Жез ёмюрге дери жаратылгъанларына шагъатчадыла. Ала битеу тюрклюленикиле угъай, малкъар халкъда жюрюген, бу жер-жерледе ангылашыннган сёзледиле, сёз ючюн, «халтас»  –  темир тюйген салта. Тюзюнлей кёчюрсек, «къол таш» болады, таш а, сагъыш этсек, жаланда гюрбежичи усталыкъ чий багъырны таплагъан бла чекленнген заманлада хайырланылып болгъаны шарт ангылашынады.

Бир кезиуледе тюрклюлени буруннгу шумерле бла жууукълукълары эсге алынып, тергелип тургъанды. Бусагъатда уа академиялы илмуда  аны юсюнден айтыргъа артыкъ излемейдиле.  Алай  тюрклюлени кёк бла байламлы атлары – Тенгри-Тенгирле –  шумер «гъарш  инсанладан»  –  «дингирледен» къуралгъаны бла  киши даулашалмаз. Таулула шёндю да шагъатха Тейрини сагъынадыла, алгъында да, бусагъатда да бу атны айтып къаргъанадыла, ол а  тилими бир сёзю окъуна алты минг жыл жашагъанына шарт шагъатлыкъ этеди, аны бла бирге керти, таза тюрк эволюция айныу ызын тас этмегенлей.

Тилни бурунгулулугъу – аны жюрютген халкъны тарыхыны узунлугъуду. Эрттеледен келген тарых тилни тюрлендирип, сылап, сымарлап, заманнга кёре тап келиширча, ол женгилирек, тынчыракъ, ангылашыныулуракъ болурча этеди.  Аны себепли малкъар  тил юйренирге бек тынч тилледен  бириди. Аны ючюндю аны макъамлылыгъы, артикуляция  жаны бла женгиллиги. Аны ючюн эшитиледи ол профессионал-филологну, сюрюучюню сёзюнде да бирча, поэтикалы рифмасы бла.

Таулу инсан, аны тили, сёзю бирча макъамлыдыла, назикдиле, ариудула.  Бизни тилни энчи рифмасы, ёлчемлери, урумлары болгъанлыкъгъа, аны  жюрютген адам сёлешген кезиуюнде азда къыйналмайды, азда апчымайды. Былайда бир юлгю келтирирге излейме. Бир жол Къайсынны юйдегиси КъМР-ни сыйлы артисткасы Къулийланы Элизат бла тюбешгенимде, закийни бир назмусуну юсюнден сёлешген эдик. Мен а сынамым артыкъ уллу болмагъанданмы огъесе башхаданмы, билмейме, аны орусча кёчюрмеси аламатды, дейме. Ол кезиуде Элизат ол чыгъарманы малкъар тилде окъуйду. Ол  такъыйкъалада мени къулагъыма жюзле бла назик къонгуроучукъла, табийгъатны зынгырдауунда акъгъан таза шаудан суучукъланы тауушлары, эм башы уа - Къайсын назмусуна кеси салгъан бийик магъанасы эшитилген эдиле. Ары дери да жанымча кёрген тилими  ол кюнден башлап бютюн къаты сюеме, бютюн багъалайма.

Макъамлылыкъгъа, поэтикалылыкъгъа жангыдан къайта, Малкъарны поэтлерини кючлюлюклерин айтмай къалай къояйым. Огъарыда сагъыннган шартла бергендиле аланы барысына да аллай деменгилиликни, кеси кеслерине базыныулукъну. Жыйырманчы ёмюрню эмда къарыулу шайырларыны санына кирген Къулийланы Къайсындан  сора да, бизни къаллай фахмулу, не уллу халкълагъа да тийишли поэтлерибиз болгъандыла эм бардыла – Мечиланы Кязим хажи, Отарланы Керим, Зумакъулланы Танзиля, Бабаланы Ибрагим, Мокъаланы Магомет, Байзуллаланы Алий, Созайланы Ахмат, Гуртуланы Салих.  Аз санлы миллетге асыры кёпмюдю?.. Алай быллай кючлю тилге уа тап келишеди, азлыкъ окъуна этеди.

Тилибизни рифма, аллитерация амаллары табийгъатдан берилгенлери ючюнмю болур эди  ата-бабаларыбыз харкюнлюкде хайырланнган тиллери окъуна назмуча эшитилгени, экспромт халда жыр айтыу а энчи юйретиу дерслени излемегени. Малкъар текстлени  башха тиллеге кёчюрюрге  аны ючюнмю къыйын болур – Аллахдан берилген жюрек хал, тёгерекни энчи кёре, сезе билген къылыкъ-хунер алай кючлю, алай шатык жаланда ёз табийгъат болумларында эшитиледиле. Бирси, башха низамлагъа кёчюрюлюп,  ала мардасыз толу, мардасыз жарыкъ, чеклеге сыйынмагъанча окъуна кёрюнюрге боллукъдула. Кертиси бла да, къалай кёргюзтсюнле «мёд» неда «honey» деген сёзле кюн таякъладан, тау гюлледен  жыйылгъан созгъан алтынча «бал» деген сёзде жыйышдырылгъан жюрегинги теренине жетген татлылыкъны?!