Закий филолог, тарыхчы, этнограф, географ

Жер жаратылгъанлы адам, адам болуп, ёсюп тебирегенли не къадар заман, ёмюр ётдю, минг-минг тёлю алышынды. Жашла тууа, къартла  аууша… Деменгили къыралла къурала, эскиле жокъ бола. Биреу къан тёге, бирси уа адам ёлюкле юслеринде къала ишлете. Кеси сау заманда эшитген махтау сёз ёмюрледе жашап турлукъ суна…

Батыр эл къозгъалгъанда кёрюнеди,

Акъыл мамыр жашауда эсленеди, -

деп жазгъан эди мындан минг жыл алгъа тюрк тилли халкъланы закий филологу, тарыхчысы, этнографы, географы Махмуд бабабыз. Уллу билимли, айтхылыкъ алим болса да, аны заманында кеслерин Жарым тейриле суннган патчахладан эсе аны аты кёп айтыллыгъын а биле болурму эди ол?

Алай жазгъанды кеси уа къанат къалам бла: «Ахшы адамны сюеги чиригенликге, аты ёлмейди», - деп. Заманны чархы алгъа тёнгерегени сайын, жарыкъ жулдузча жана, аны ызындан келгенлени жолларын жарыта, алагъа  жууукълашырыгъын сезе болурму эди тюрк журтларын саулай къыдырып чыкъгъан, къажымагъан акъылман?.. Махмуд Къашгарини жашаууну эм чыгъармачылыгъыны юсюнден терен магъаналы материалны автору Жулабланы Юзейирди, тюрколог, КъМР-ни культурасыны

сыйлы къуллукъчусу.

Ол ким эди?

Бусагъатда атлары дуниягъа белгили Абу Насыр Фараби, Мухаммед, Хоразим Абу Али ибн Сина, Абу Райхан Бируни, Омар Хайям, Жюсюп Баласагъуни бла атын тенг айтырча, Къашгарлы Махмуд ким эди? Аны юсюнден хапарыбыз азды. Биз билген жаланда аны «Диуани лугъат ит -тюрк» деген китабында жазылгъан шартладыла.

Аны толу аты Махмуд ибн аль-Хусейин ибн Мухаммед аль-Къашгариди. Туугъан, ёлген жыллары белгисиздиле. Ол жаланда кесини китабында: «Бу иш ёмюрюмю ахырына жетдирди», - деп эсгертеди. Белгиси - ол ишин 1072-1074 жыллада Багъдат шахарда жазып бошагъанды.

Анга кёре, аны жашау халине, ёмюр баянына кёре, ол эки уллу шахар бла байламлыды. Аладан бири - Баласагъун, экинчиси - Къашгар. Атасы Хусейин Барысгъан деген къышлауда туугъанды, ёмюрю анда ётгенди. Кеси да аскер башчы болгъанды. Ол заманда Къарахан журтуну оноучуларындан бири Насыр ибн Алийге жууукъ эди. Махмуд да ма ол Баласагъунда дуния жарыгъын кёргенди. Къашгарда билим алгъанды.

Эски жазмаланы иги окъуй билген, дуниядан эртте кетген Токхтар Арынов былай дегенди: «Къашгарлы М. картасында кёргюзтюлген тюрк шахарладан бек белгилиси Къарачукъду. Испикжаб (бусагъатда Чимкент) бла Таразагъа жууукъ жерде кёргюзтюлген къыпчакълыла бла огъузлула жашагъан (Мискин кыфчак уа гъузла) деген жерде Къарачукъ тауу (Жабал Къарчукъ) деген топоним барды». Алим аны юсюнден къол жазмасында: «Къарачукъ - Фараб шахарны экинчи атыды, ол огъуз эллерини атыды», - деп ангылатады.

Бусагъатдагъы Отраргъа араплыла Фараб деп атагъанлары илмугъа белгилиди. Картада ол Къарачукъ (къазахча: Къарашогъу - Г. Къ.) шахарны тюбюню къалынлыгъы 2,5 миллиметр къара ызлыкъ, баттита, тартылыпды. Ол бирси шахарланы атларыны тюбюнде тартылмагъанды. Бу энчи белгини, жер-суу атланы энчилегенин  кёрсенг, кертиси бла да, Къашгарлы Махмуд бу сейирлик ишин Къарачукъда (Фарнаб) туруп жазгъаны болурму деп келеди кёлюнге». Не да болсун, белгили алимни ишлери Отрарны тауушлукъ китапханасында ай сайын угъай, кюн сайын изленнгенлерине ишек жокъду.

Къашгарлы Махмуд - энциклопедист, тюрк тилли дуниясыны бек сайлама алими эди. Кертиси, ол бек алгъа уллу филолог, кеси заманында тенгшиси жокъ кёчюрюучюлюгю бла бирча тил билиминде киши жетмез адам эди. Ол  арап эм фарси тиллени ана тилин билгенча уста эди. Аны юсюнден бусагъатдагъы ангылаугъа кёре айтсакъ, ол тарыхчы, этнограф, географ, астроном эди.

«Диуан»

1914 жылда тюрклю алим Али Амир, Стамбул базарында айлана кетип, ууакъ-тюек сатыучудан 319 бети болгъан китапны учуз багъагъа алады. Аны тап жарашдырыр ючюн, сохтасы Клисли Рифатха береди. Ол аны терк окъуна басмагъа хазыр этип, 1915 жылда 1-чи бла 2-чи китапларын, 1917 жылда уа 3-чю китабын чыгъаргъанды. Ма алай сегиз жюз бла элли жылдан сора алимни  «Диуани лугъат ит-тюр», эсе да «Тюрк сёзлени жыйымдыгъы» деген айтхылыкъ китабы тюрк тиллени дуниясына киши да билмей тургъанлай келип къалады.

Ол «Диуанны» жаза туруп, Къытай къорууланыу  хунадан башлап Румгъа (Византия) дери аралыкъны тутхан Тюрк дуниясын жаяу  къыдырып, сёз юлгюлени жыяды, тюрк журтланы жашагъан, иелик этген жерлерин картасына тюшюреди.

- Мен тюрклени, тюркменлилени, огъузлуланы, къыргъызлыланы шахарларын, къышлаулары бла жалауларын (къышлыкълары бла жайлыкъларын) кёп жыл айланып чыкъдым. Сёзлерин жыйып, тюрлю-тюрлю сёз байлыкъларына юйренип, тинтип турдум, - деп жазады китабыны  «бисмиллясында» автор. Ишлерими, тиллени билмегенликден угъай, аланы айырмалыкъларын ангылатыр ючюн этдим. Ансы мен аланы эм билимли, жюйрюк эм эрттегили тайпадан, урушда сюнгю тутуучуларындан эдим. Алагъа быллай бир эс бёлгеним: тюркле, тюркменлиле, огъузлула, чыганлыла, йагъмарлыла, къыргъызлы тайпаланы тиллери саулай жюрегиме орналдыла. Аланы бир ызгъа салып, тап жарашдырдым. Бу дунияда ёмюрлюк эсгертме болсун деп, Аллахха ийнанып, бу китапны жаздым. Анга «Диуани лугъат ит - тюрк» деп аталды. Аны кибик ол: «Сёзлюк ишни терк бошар умут бла, бусагъатда хайырланылмагъан сёзлени къоюп, жаланда хайырланылгъанланы  тиздим», - деп, кеси тутхан жорукъну да ангылатады.

«Диуанда» ол XI ёмюрде тюрк тиллени къайсысы къалай  ёсдю, не даражада хайырланылады деген соруугъа эсин бурмай къоймагъанды. Ол жазгъаннга кёре, эм женгил, тынч тил - огъузлуланыкъы, ариу, шатык - йагъма бла тухси тайпаланыкъы, бек кёп хайырланылгъан - уйгъурлуланыкъы. Эм сындырлысы уа (жараулусу) - Иле, Иртыш, Эдил жагъаларындан башлап  уйгъур шахарларына дери хайырланылгъан тил болгъанды.

Жаш заманында арапча билим алып, кесини «Диуанын» жазгъанды. Ол аны экиге бёлюп баямлайды. Биринчисинде битеу да тюрк тиллерине сёз кёз къарамында береди, адебин, этнографиялыкъ юлгюлени тежеди, сёзлени къуралыуларын, тилни кесеклерин тап ангылатды.

Экинчи бёлюмюн а сёзлюкге жоралады. Ма алай бла ол кесини заманы угъай, бусагъатда  окъуна алимлени къолларындан келмезлик иш тамамлады. Тюрк тилни 31 бутагъы эм диалектлени 10 мингнге жууукъ сёзю бла сёз тутушланы эркин тинтди. Саулай тюрк журтну XI ёмюрде тохташыуун, бу жаны бла классификация этип, территориясын кёргюзтюп къоймай, аланы 291 нарт-акъыл сёзюн юлгюге келтирип, 300-ге жууукъ назму жырларын айтылгъанларыча жазып, битеу къауумгъа сёзден эсгертме орнатды. Аны себебинден бюгюнлюкде эрттегили, орта ёмюрдеги болумну тинтиучюле жангыз бири Къашгарлы Махмудну «Диуанынсыз» иш эталмайдыла.

Чеклени белгилегенди

  Аны къол жазмасыны ичинде диаметри 18 см «Дойра» («тёгерек») тюрк журтуну картасы (харитасы) берилип, «Диуан» бла бирге басмаланып турады. Бу тёгерекде, тюз да къарагъанынглай кёресе, жерни кюн чыгъышы, онг жанында - къыбыла, сол жанында  шимал жаны орналыпды. Эм къыйыр чыгъышында къыралгъа ол «Жабарпа» деп атагъанды. «Бу къыралны тили бизге белгисизди, аланы бла машынланы (манжиулени)  арасын уллу тенгиз бёлюп турады», - дейди ол. Бу къырал бусагъатдагъы Япония болгъанына алимлени угъайлары жокъду.

Андан сора да, картада «Машын» къырал белгиленипди. Ата-бабаларыбыз окъуна Къытайгъа- «Чын», Тибетге «Мачын» дегендиле. «Чын аякъ», «чай» деген сёзле анга шагъатчадыла. Андан арысында, Къытай бегитилгенинден башлап, тюрклени жашагъан жерлерини атлары тизиледи. «Бладун уйгъур неда «Уйгъур къыралы» белгиленип, аны беш къаласы (шахары) барлыгъы - Хатын сыны, Сюлюм, Къужу, Жанбалыкъ эм  Бешбалыкъ энчи кёргюзтюлюнеди. Андан берлагъыракъда М. Къашгарлы, тёрт мюйюшюнден тёрт ызлыкъ ызлап, 21 шахарны орунларын белгилейди. Аладан 14-сюню атларын келтиреди.

Тюрк халкъланы къыбыла жанындагъы чеги Юндюстаннга (Кашмир шахаргъа), къыбыла батышда бусагъатдагъы Ирак, Афганистан бла аралыкъдагъы чеклеге дери созулады. Бютюнда алим кёргюзтген Шаш (Ташкент), Тараз (Жамбул), Испинжаб (Чимкент) шахарлары, тюз аллынча, тюрлендирилмей тургъанлары сейир тюйюлмюдю?!

Кюн батышда уа чек Каспий тенгизине дери жетеди да, ол жерде Хорезм, Мангышлакъ, Женд, Дербент, Хазараиад шахарла бек иги эсленедиле. Андан арысында уа, кюн чыгъыш табада, «Огъузлуланы къыраллары» («Баладункъузия») деп жазады да, «Беженек» деп, белги этип, «Къыпчакъланы жерлерин» («Мискин кыфчак») картагъа тюшюреди.

Бу халда шимал жанына айлансакъ, кезиулю «Татар аулагъы» («Фаяфи татар), «Башкъурт аулагъы» («Фаяфи башкъурт»), «Басмыл аулагъы» («Фаяфи басмыл»), «Къайылар жери» («Мискин къайын»), «Жумула жери» («Мискин жумул») деп, Ертисге (Иртыш), андан ары озуп, Батыш Сибирьге жетеди. «Ертис - йамекле аулагъында саркъгъан черекни атыды, - деп жазады алим. - Анга дагъыда бир къауум суу къошулады. Ала барысы да бир кёлге къуюладыла. «Ертис» деген сёз «элтиу, терк алып кетиу» деген магъанадан алыннганды.

Къазахстанны ортасын жырып саркъгъан суула - Сырдарья бла Амударья - алимни картасында бири - Сейхун, экинчиси - Жейхун деп кёргюзтюледиле. Тюрк журтну атын санап айтханда: «Баженек, кыфган, огъуз, йамек, башкъурт, басмыл, къай, къабакъу, жатар, къыргъыз (ала Шын (Чын) жанындадыла), чыгъыл, тухси, йагъма, ыгъракъ, чарукъ, жумул, уйгъур, танггъут, хытай», - деп, кюн батхандан кюн чыкъгъаннга дери тизип  чыгъады.

Эсде болур бир зат - ма, кёргенигизча, тюрк тиллени география жаны бла классификациялауну аны тинтген алимле терсге санамайдыла, санаяллыкъ да тюйюлдюле. Сёз ючюн, жюз жыл мындан алгъа Богородицкий айтхан оюм да алайды. Мындан тогъуз жюз жыл алгъа дуниягъа жаратылгъан картала айтылгъан тюрклени кеслерини ата-бабалары жаратылгъан жерлеринде бюгюнлюкге дери къауум-къауум болуп, тынгылы жашагъанларын кёзюбюз кёреди да?!

Ахыр сёз

VIII-IX ёмюрледе Орта Азияны къыралларын, тюрк халкъланы араплыла жаулайдыла. Ала алагъа ислам динни зор бла алдырып, башха тюрклюлюкню («битик») жазыуларын, динлерин, ангылауларын аямай ууатадыла, къурутадыла, «гажам» («кийик») деп, ыспассыз этерден къалмайдыла. X-XI ёмюрледе уа тюрклюле араплыланы бугъоуларындан ычхынадыла. Эки жюз жыл эзилген арап  культурагъа боюн салып тургъан Орта Азияны жеринде энди жангыдан тиргизилиуге онг табылады. Халкъны жашауу онгуна айланып, илму-билим ёсюп тебирейди.

Тюрк тилли халкъланы маданиятлары, адабиятлары, терк тирилип, ёсюу жолгъа чыгъадыла. Миллет сезим уянып, къыраллыкъны танып,  ата журтларыны игилигин, жерлерини кенглигин, тиллерини байлыгъын, халкъларыны бирлигин кёргюзтюр умут бла, Махмуд Къашгарлы арап тилде «Диуанны» жазып чыкъды. Ол: «Тейри сыйлы кюнню кёзюн тюрклюлени кёгюнде жаратды. Жер-дунияланы чеклерин къолуна берди. Алагъа тюрк деген ат атады. Аланы заманны иеси, патчахы этди. Алай тюрклеге жууукъ болур ючюн, аланы сёз тиллеринде сёлешгенден башха амал жокъду. «Тюрк тили бла арап тили чабышып бара тургъан жюйрюк атлача кёрюнедиле», - деп жазады.

Хау, ол жашагъан кезиуюнде, араплы чапхынчыланы аякъ тюплерине тюшюп, тепленип къалгъан тюрк тилни сыйын кётюрюрге таукел болуп, жанын-къанын да аямай кюрешгенди. Бу болумдан бюгюнлюкде да юлгю алыргъа боллукъду.

Бек алгъа Стамбулда табылгъан «Диуанны» тюрклюлени белгили  алими Бесим Аталай 1939-1941 жыллада кеслерини  тилде юч том этип басмалатханды. Алтмышынчы жылланы башында окъуна узбекли къарындашларыбыз, кёчюрюп, ючтомлукъну басмалагъандыла. Бюгюнлюкде окъуна акъсакъал академикледен  аспирантлагъа дери «Диуанны» узбекчасын хайырланабыз. Энди уйгъурлу къарындашларыбыз а «Диуанны» 1980 жылда Къытай Халкъ Республикада ана тиллерине (кёчюрюп) хайырланадыла.  Ол, биз билгенден, бир ненча кере немисча, ингилизча чыкъгъанды.

Дуния билген айтхылыкъ алим Къашгарлы Махмуд кесини «Диуанында»: «Заманны озгъан бояуну бети чыкъмайды», - дейди. Бу бизге къалгъан багъалы затны сынын да, сырын да кетермей, халкъны игилигине айландырыргъа, жаратыргъа ким кюреширигине кёзюбюз жетмейди.