Кърым ханны саугъасы

 Таурух

Бурун заманладан бери журтубузгъа жау аскерле чабыууллукъ эте тургъандыла. Бирлери жерибизни  сыйырыргъа кюрешгендиле, башхалары уа  адамыбызны жесирге алыргъа, малыбызгъа,  мюлкюбюзге ие болургъа  кюсегендиле. Болсада ала умутларын толтуралмагъандыла. Эр киши сау къадарда, душманнга мында тынчлыкъ болмагъанды. Тиширыуларыбыз да чынтты жигитлеча кёргюзтгендиле кеслерин. Сёз ючюн, Кёнделен аягъында Акъсакъ  Темирни аскерлери бла уруш этген таулу къыз Табыналаны Атима халкъны эсинде къалгъанды. Журтуна къыйынлыкъ  тюшгенде, кесича жигит  тиширыуладан жюзге жууугъун тийишдирип, азиячыла бла къаты сермешгенди.

Бир жол а кърым хан аскери бла жетгенди. Ала ары дери да жокълай-жокълай тургъандыла  бу жанларын. Келселе да,  малкъарлыла айтыучулай, излегенлерин алып къайтхандыла сау къалгъанлары.

Онсегизинчи ёмюрню экинчи жарымында  кърым хан Бахсан ауузуна киреди. Бир жерде тыйгъыч болмай, ол шёндюгю Тырныауузгъа дери жетеди. Аскерле алайда Пёрк тюзюнде тохтайдыла, чатырла да къурайдыла. Бир къаууму уа, тёгерек-башны тинте, тар бла ёрге барады. Шёндю шахардан бираз ёргерек чыгъып, Бахсан сууундан ётген кёпюр барды. Аны ары жанында, уллу ташны юсюнде, онг  къолунда да мужурасы бла сюелип тургъан биреуленни кёредиле. Къатына жууукъ бармайдыла.

Была сууну бери жанындан къарайдыла, ол а, жеринден тепмей, сын кибик сюеледи. Атып да кюрешедиле. Урабыз деселе, ургъан да этерик болур эдиле, не эсе да къоркъутабыз дегендиле. Окъла башы бла учхан заманларында да, ол санын окъуна тепдирмегенди.

Не аламат, не сейир дейдиле да, сюелгенни хапарын ханнга билдиредиле. Сора ол кеси да келеди алайгъа.  Юч кюн бла юч кечени жау аскери да алайда турду. Экинчи ингиринде къаты жауун да жауады. Ол адам а жеринден тепмейди.  Андан сора уа черекни ол жанындан бир жан кёрюнмейди. Тёртюнчю кюнню эрттенлигинде тёзюмю къуругъан хан быллай бир заманны ичинде арымай-талмай, жеринден окъуна тепмей адам къалай сюелаллыкъды деп, келечиле жибереди. Быллай адамла жашагъан жерде, уруш этип, ишибиз барлыкъ тюйюлдю, андан эсе шагъырей болайыкъ деп, адамларына оноуун билдиреди.

Кърымлыла суудан ары ётгенлей, хар таш, терек,чырпы артындан  сауутланнган адамла чыгъып, битеу ауузну толтурадыла. Аланы кёргенде уа, хан бютюнда абызырайды. Андан сора уруш этер акъылны арталлы да къояды.

Ким эди ол адам таш юсюнде, кече-кюн, жауун-жел деп къарамай, жеринден тепмей сюелген? Къырым аскерле бу жанларына жете тебиреген хапар чыкъгъанда, Орусбий улу Бахсан ауузуну адамларын урушха хазырлайды эм Холам-Бызынгы, Малкъар жанына да къуугъун жибереди. Кърымлылагъа  тюберге  уа кеси бек ышаннган, къарыуу-кючю да болгъан, уллу санлы адам Жаппуланы Тутаргъа буюрады.

Ол эди, аллай бир заманны кетмей, таш юсюнде сюелген. Ючюнчю кюн, ингир алакъуугъун кетген жанындан иги кесек сауутланнган адам келди. Эрттенлигинде уа жау аскерни аллына сюеледиле. Аланы кёргенден сора, башында айтханыбызча, хан уруш этерни, тау эллени тонауну акъылындан кетерди.

Алай ызыны къайтырдан алгъа Тутар бла шагъырей болургъа сюйдю. Кесине ушаш, уллу санлы бир къауум адам бла Жаппу улу келди ханнга. Нёгерлери арлакъда къалдыла, бу уа тюзюнлей аллына барды. Экиси да бир бирге кёп къарап турдула. Сора олтурдула да хапарлашдыла. Ханны шапалары быланы алларына аш-азыкъ келтирип тебирегенлеринде, Тутар нёгерлерине белги берди да, ала биргелерине малла келтирген эдиле да, терк окъуна жаш ирикни сойдула. Къарап-къарагъынчы жаубауур биширип, ханны аллына салдыла, учасын шишге орнатдыла. Гыбытны бухчагъын тешип, кёмюк эте тургъан зынтхы бозадан агъач аякъланы  толтуруп, экисини да алларына салдыла.

Чакъырылмагъан  къонакъла уа таулу жашланы алай терк къармашханларына сейирге къалдыла. Хан таулу ашарыкъны бек жаратханды. Бютюнда бозаны. Гоппандагъын бошагъандан сора, кёлю да жарып,  Тутаргъа саугъала да бергенди, ол санда бир  жесир да. «Хан саугъаны бек сыйлысы – адамды. Бу да сени кибик бир жигит. Айтханынгдан чыкъмаз. Керек кюнюнгде, къая кибик, жанынгда сюелир», - дегенди.

Аны бла кърымлыла ызларына кетдиле. Тутар а ол  жесирни биргесине элтди. Бираздан юйдегили да этди. Юй-журт ишлерге, энчи мюлк къураргъа да болушду. Кеси да  Жапыр-Талада узакъ ёмюр жашап ёлгенди.

Тутарны уа Жаччи бла Маччи деп эки жашы болгъанды. Ала уста мараучула, къаячыла эдиле. Биринчи болуп, Элбрусну башына да Жаччи чыкъгъанды деген хапар жюрюйдю. Жарсыугъа, ол къагъытха тюшмей къалгъанды. Болсада таулула аны жигитлигин унутмагъандыла. Ол эсде къалыр ючюн  Минги таугъа Жаччи чыкъгъан тау деп да  аталгъанды.