Акъсакъ Тимурну ызы

Жерни башында эм къанлы патчахланы бири акъсакъ Тимур  1395-1396 жыллада Шимал  Кавказны юсю бла  бара, жюзле бла эллени, мингле бла адамланы къырып ётгенди.  «Ол жыллада  жетген заранны къыйынлыгъы бюгюнлюкде да кесин эсгертгенлей турады. Европагъа, Азиягъа , Африкагъа белгили уллу алан халкъдан, бизни  ата-бабаларыбыздан, адам  жазыкъсынырча бир къауумчукъ  сакъланып, бусагъатда кесине «къарачай», «таулу» деп турады, саны бла  къыралыбызда эм гитче миллетлени арасында тергеледи. Не медет, айнып, бурун даражасына келирге да ушамайды. Артда къазауатла, эминала, кёчгюнчюлюк да  келтирмегендиле бизге аллай бир зарауат. Ол себепден айтыргъа излегенибиз: Акъсакъ Тимурну къан ызы бюгюнлюкге дери келеди…», деп жазады  къарачайлы алим  Хутуланы Рашид.

Бу материал тарых магъаналы болгъаны себепли, кёплеге да сейирлик кёрюнюр, деген хыйсапдан биз да басмалайбыз.

Орта Азияда къуралгъан империяны  патчахы Тимур эмир (Акъсакъ-Тимур, Темир-Ленг, Темерлан) эмда Алтын Орданы ханы Тохтамыш талай жылны бек къысха шуёхлукъ жюрютюп тургъандыла. Тимурну кючю бла болгъанды Тохтамыш Ордагъа патчах, ал кезиуде  бойсунуп да тургъанды эмирге. Алай а  заман ётеди. Хан  къарыу алады, уллу аскер къурайды, къыралыны чеклерин кенгертирге умут этеди. Ким биледи, Тимурну асыры  къарыусузму кёреди огъесе Чингиз ханны туудукъларыны бириме, кеси кесиме ие  болургъа  керекме деп, уллу кёллюлюкмю этген болур эди Тохтамыш. Къалай-алай болса да, эмир бла ханны араларында  хал аманнга кетеди, къазауат ачылады.

 Ол ёмюрде Шимал Кавказ Алтын Ордагъа кирип тургъанды. Тохтамышны аскеринде аланла, къыпчакъла, черкеслиле  къуллукъ этгендиле, ханнга кавказ миллетлени бийлери болушургъа кюрешгендиле. Бу регионну алып, Алтын Орданы бир къангатын кесерге умут этгенди Тимур.

1395 жылны жазында Тимурну аскери, Самур суудан ётюп, Дербент шахаргъа (Темир-Къапы) киреди. Анда да кёп мычымай, къайтакъланы (Дагъыстан миллетлени бири) жерлерини юсю бла шимал таба атланады. Низам-ад-дин Шами жазгъаннга кёре, аланы юсюнден хапар  эшитип, Тохтамыш хан кесини аскерини бир бёлегин «Кой  суугъа» (Сулакъ суугъа) жибереди. Ол  къауумну Тимур хорлайды эмда ордачыланы ызындан  къуууп Дагъыстанны жерлери бла ётюп (ол заманда, аланлача, дагъыстан халкъла да Тохтамыш  жанлы эдиле) Сунжа суугъа дери келеди.

Тарыхчыла белгилегеннге кёре, ол жер Сунжа Терк суугъа къошулгъан жерден узакъ болмагъанды. Былайда Тимурну аскери Терк сууну сол жагъасына ётеди. Тохтамышны аскери уа «Каурай сууну» (Кура суу, Терк суудан шималыракъ) къатына кёчеди, былайда хар аскерин урушха хазырлайды, сауут-сабасын жарашдырады. Тимур да, кесини чериуун Джулат (алан шахар) жанында жыйып,  адамларына азыкъ чачады, аланы жарашдырады, хазырлайды.

Тамам ол заманда Тохтамышны аскери Терк сууну жаны бла  жууукълашып келгенин  эшитеди Тимур. Хан уруш  ачаргъа келгенин ангылайды. Эки  аскер Терк сууну  эки жагъасында сиреледиле, суудан ётерге бири да базынмайды. Кече Тимур аскерини азыракъ бёлегин орунундан тепмезча буюруп, къалгъан къаууму бла ташатын Терк суудан башха  жерде ётеди. Бек къаты, къанлы уруш болады. Тимур хорлайды. Орда аскерни бир къаууму (Бек-Ярыкъны башламчылыгъы бла) Узи  суугъа дери (Днепр суу) къачадыла, хар кеси уа Укек деген жерде бугъунады. Аланы ызлары бла шимал таба Тимур да атланады. Аны аскери, Орус къыралны чеклерин ётюп, Елец шахаргъа дери келеди, ол шахарны да кюйдюреди. Тимур андан ары  бармайды, ызына бурулады. Не ючюн десенг, Тохтамышны хорлагъанын азлыкъгъа санайды эмир: Шимал Кавказдан Тимур  аскерин къоратханлай, Тохтамыш, жангыдан бери къайтып, аланланы эмда башха тау халкъланы болушлугъу бла (айтханыбызча была хан жанлы болгъандыла ол жыллада) Орданы къарыуун айнытыргъа боллукъ эди. Ол  себепли Тимур, кавказ халкъланы чачыу- къучуу этип, ёмюрлюкге баш кётюрмезча этерге акъыл да эди.

Азакъ (Азау, Азов) шахарны чачып, Тимур аскерин черкеслилеге бургъанды. Къысха заманны ичине «черкес улусну» (ол ёмюрлени тарыхчылары алай жазадыла) талай элин къырып, черкеслилени Къобан тюзледен таула таба къуугъанды.

Кесини эм ачы  жаууна уа Тимур аланланы (асланы) санагъанды. Къыраллыкъларын монголла къурутсала да, санлары азайсала да, аланла ХIY ёмюрде Шимал Кавказда эм кючлю халкъланы бири болуп тургъандыла. Аланы  кёп эллери, шахарлары, къалалары болгъанды, уруш   чотха да бек уста  болгъандыла, бютюнда тау ёзенледегиле.  Аланланы аламат аскерчилеге санап,  монгол ханла аланы кеслерини аскерлерине къошуп тургъандыла.  Талай аланлы  Монгол империяда аскер башы (бусагъатда генералла) болуп тургъандыла.

 Тимур бек алгъа ас бийлени буриберди (Бёрюберди) эмда Бурикан (Бёрюхан)  къаууму  бла уруш этгенди. «Орус эмда черкес  жерледе жумушундан Тимур къол айыргъандан сора тынгылы болгъанды,- деп жазадыла ол  ёмюрню тарыхчылары,- сора ол  кёк тенгли, битеу  аскери бла Элбурз таугъа бурулгъанды… Кяфырланы хорларгъа умут этип, дунияны алгъан Байрагъы бла (Тимур,- Х.Р.) Буриберди бла Буриканнга, ала ас бийле эдиле, атланды. Жолну чегет басып болгъанды. Тереклени кесип, жол салып, Тимур… Элбурз таугъа  чыкъды. Тау ёзенле, бек бегитилип къорууланып болгъандыла.  Ол  жаула бла талай кере уруш этди эмда аланы хар биринде  аны аскери хорлады, ол кяфырланы талайын къырды,  къалаларын чачды, кёп байлыкъ,  багъалы затла да тюшдюле къолуна…» .

  Сагъынылгъан  бийлени атлары къарачай атла болгъанларыны кёп илмучула ишексиздиле. «Бёрю», «хан», «берди» деген сёзле  Шимал Кавказны  таулу миллетлерини ичинде (бюгюн да Минги тауну тёгерегинде жашагъан)  къуру къарачай, малкъар халкълада жюрюйдюле.  Мажюсю заманда бизни миллетибиз  бёрюню бек сыйлы жаныуаргъа  санап турулгъанын фольклорубуз аламат ачыкълайды. (Бёрю тон, бёрю тюк, бёрю тиш эмда д.а.к. халкъ айтымлада  кёп сагъыныладыла).

 Андан сора Тимур сюнгюлерин  «Кулы»  (Къула?) эмда  «Таус» (Тауас?) деген бийлени  къалаларына бургъанды.  «Тимур… андан Кула эмда  Таусну къаласына атланнган эди, ала да  Элбрузну  тёгерегинде жашагъан халкъдан эдиле.  Алайда жашагъанланы  тауланы тёппелеринде  орналгъан  къалалары бар эдиле эмда тауну  бийиклиги  ючюн  ол жерлеге чыгъаргъа бек къыйын эди: бийиклиги уа алай эди - ары къарагъан  адамны кёзюн  туман баса эди, башындан бёркю тюше эди, артыкъда Таусну къаласына  къарагъаннга  - ол къуш уяча, тауну ючюнчю  тапхырында  орналып эди,  анга  садакъ жеталмай эди… ).  Бек кёп кюч салып,  талай аскерчисин къырдырып алгъан эди Тимур ол къаланы.  Анда  «Иркувун» (Эр- Къауум?  Ир –Къауум?) деген халкъдан Тимур кёп адамны  къыргъанды,  деп жазады  Низам – ад – дин  Шами…

 Ючюнчюге  Тимур  Пулат  (Болат?) деген бий бла уруш этеди. Аны  чуруму бу болгъанды.  Тохтамышны  эм къарт аскер башчыларыны бирин  - эмир  Утурку  (Утургу) Пулатны  къаласында жашырылгъанды,  Пулат а  Тимургъа ол адамны берирге унамагъанды. Аны къаласы бек бийик жерде орналгъанды.  Ол къалагъа аскер чыгъарча  Тимур къалын   чегетни  ичинде  (аны къалынлыгъындан ичи бла жел да ёталмагъанды, деп жазады Шамил) жол этерге керек болгъанды. Жанларын аямай  къалаларын къорууларгъа кюрешгендиле, аланла   кёп душманланы къыргъандыла, алай а,  не келсин, тул-туманча  аскерни  хорлаялмагъандыла. Аланланы  юч бёлегине къаладан чыгъып  жанларгъа къолларындан келгенди,  ала бла  биргелей Утурку  да къачханды  (бираздан  Тимурну жашы Мираншах Утуркуну  жесирлегенди …).

Тимур аскерини  къышлыгъын  «Бугазкум» (Богъаз – Къум?) деген жерде  салгъанды.  1396 жылны жазында  андан чыгъып, эмир  Терк суудан ётюп  Тарки деген элге келгенди.  Андан Минги тауну къатында болгъан  «Ушкуджа»  неда  «Ушкуджан» деген жерге аскерин  бургъанды. Бу жерде  къаланы тёгерегин алгъанды. «Ушкуджанчылагъа» болушургъа Къазикъумух шамхел юч минг  аскер ажир бергенди, алай а  аны  да Тимур хорлагъанды. «Сиз  муслийманласыз, алгъын заманда кяфырла бла уруш эте  эдигиз,  энди уа не болду  сизге, нек болушасыз алагъа?»- деп хыны-хыны  соргъанды Тимур жесирге тюшген шамхал  аскерчилеге. Ала кечгинлик тилейдиле, Тимур да аланы кечеди…

Алан элле, шахарла, къалала кёбюсю чачыладыла, битеу Шимал Кавказгъа  бийлик этип тургъан алан халкъны къарыуу тауусулады, саныны он этип бири да къалмайды. Талай алан юйюр Тау Артына кёчеди, бир къауумлары Тимурну аскерине жесир болуп тюшедиле, бирсилери да анда-мында тау ёзенлеге чачыладыла. Аланладан бош къалгъан жерлеге къабартылыла орналадыла, алан тюзлеге ногъайлыла келедиле. Шимал Кавказны тарыхыны жангы бети ачылады…

Къарачай-малкъар халкъны фольклорунда Акъсакъ Тимурну  юсюнден айтылады.  Айтыулагъа кёре, аны бла Акъбилек деген бийче уруш этгенди. Акъбилекни бир къаласы Инжик сууну (Гитче Зеленчук) онг жагъасында орналгъанды. Анга бери кёчюп келген черкеслиле «Адиюх» деп турадыла бусагъатда. Ол  къаланы  аты алгъын «Адиюх» болмай «Акъбилек» болгъанын ХYIII-чи  ёмюрде жашагъан Бернадации, А.Фиркович (1848 ж.), французлу алим Сталь (1852 ж.), профессор Л.И.Лавров бегитедиле. (Жашауну оюулары. Черкесск, 1988, 50-51 бет).

А.Фиркович жазгъаннга кёре, Акъбилек Инжикден бусагъатда Гитче Къарачайны  жеринде Рим-Горагъа (Рум-Къалагъа) кёчюп келгенди, мында Акъсакъ Тимур бла уруш этгенди, алай а бу къаласын Тимур чабыуул этип алгъанды. Фиркович жазгъан зат бюгюнлюкге дери халкъда айтылып тургъан тарыхха  тамам келишеди. Айтыулагъа кёре, Инжикде жашап тургъан Акъбилекге Акъсакъ Тимурну аскери Рум къалагъа жууукълашханыны юсюнден  хапар келгенинде, бийче, тамата жашы  Барисбийни алып, Рум къалагъа жортады. Ачы уруш   этеди душманла бла. Тимурну аскери къаланы тёгерегин алады, ол заманда  Тимур Акъбилекге  «бойсун» деп айтады. Ётгюр  тиширыу,  жесирге тюшгенден эсе, ёлюмню сайлап, къаядан суугъа башын атады… (Джашауну оюулары, 47-49 бет).

Халкъда  жюрюген  къауум айтыулагъа кёре, Акъбилекни  къаласы  Хурзук башында да болгъанды (Къарачай-малкъар фольклор –Черкесск, 1987.- 66 бет).

Низам-аддин Шами айтхан тарыхда «Кула» эмда «Таус» деп атла сагъыныладыла. Нарт таурухлада  «Къула тюз» деп топоним эмда  «ассыла» деген этноним барды.

Салам  жыйып, Къула тюзге жайдыла,

Ассыланы жыйып, тилек тилелле. (нартла. Малкъар-къарачай нарт таурухла,- Нальчик, 1966. -245 бет.).

«Таус» ат  къарачай-малкъар фольклорда «Тауас» формада белгиленеди. «Тауас бла Ёрюзмек» деп  нарт хапар барды (Нартла… 63-чю бет.).

Ушкуджа», «Ушкуджан» деген жер  къалайда болгъаны толу билинмейди. «Учкур» («Учкул») деген жер бусагъатда да барды. Къарачайда. Археологланы тинтиулерине кёре, анда бурун  заманлада эл болгъанды.  «Ушкуджан» деген сёз бир кесек тюрленнген «Учкурджан» (Ючкюрджан) болурму  ХYIII-чи  ёмюрде. Минги тауну къатында бир жерге  «Балканджан» дегендиле: «Балкан» (Малка  суу) – «жан».  Аныча  «Учкур» -«жан»  къуралыргъа боллукъду.  Ахыр сёзню филологлагъа къоябыз.

Тимурну келгенини юсюнден  хапарлада  «Къапчагъай»  деген сёз да  (къаланы аты)  сагъынылады. «Къапчагъай» деген сёз къарачайда да белгилиди, бусагъатда  Байтал  Чапхан  жерге  (Красногорка  станциядан узакъ болмай)  алгъын «Къапчагъай»   дегендиле. Байрамкъулланы А.М. жазгъаннга кёре,  ол эски тюрк сёздю (Байрамкъулланы  А.М., «К истории аланской  ономастики и топонимики.- Черкесск, 1995.- 117 бет.).

 Тарыхыбызны билирге,  тинтирге керекбиз. Халкъыбызны  тарыхын билмесек, «Ташкёпюрден ары жерибиз болмагъанды»,  - деген  сандыракъланы энтта кёп заманны эшитип турлукъбуз.  Ата-бабаларыбызны  къабырларын унутсакъ,  сыйларын аякъ тюп этсек , аны бизге  не Аллах, не келир тёлюле  кечмезле.