Ашыкъ оюн эм аны тюрлюлери

Ашыкъ оюн халкъыбызда келген оюнладан бек эрттегилиди десек, ётюрюк болмаз. Аны уллу, гитче да бек сюйгендиле. Анга кёп адам къатышыргъа болады. Бюгюннгю жаш тёлю аны къалай ойналгъанын хазна билген да этмейди, жарсыугъа. Ол себепден юйретиучюле, сабийле да аны юсюнден бир аз толуракъ билсинле деген мурат бла бу къысха статьяны жарашдыргъанбыз.

Оюнну жалан жерде не кийизге олтуруп бардыргъандыла. Ашыкъны алты жаны барды: фок, чык, тау, алчы, бий, къыт. «Фок» - ашыкъны гуппуруракъ жаныды. Аны энишге айландырып къарасанг, «чык» кёрюнеди. Аны «тау» деп аталгъан жаны жаммыздан жатып къарагъанда, сыйдамыракъ кёрюннген къабыргъасы болады. Ол жанын энишге айландырып, бирси жанын ёрге айландырсанг, терен, къынгыр ызлыкъчыгъы болгъан къабыргъасын кёрлюксе. Анга «алчи» дейдиле.

Ашыкъны тёрт жаны бизге белгили болдула. Энди аны къолгъа алып, гинжиге ушагъанын жанын кесибизге айландырып, ёрге тутуп олтуртургъа кюрешсек,  «бий» жанынёрге тургъузтурукъбуз. Сора ол тёппесин энишге айландырып, тёгерек базыгъыракъ къыйырын ёрге тургъузургъа кюрешсек, «къыт» тёппесин кёрлюкбюз. «Къыт», «бий» жанларын тургъузургъа деп этилген ашыкъ  не белинден эки этиледи неда эки къыйырындан бири кесилип алынады.

Ашыкъны  атханда багъалы, багъасыз, учуз жанлары да бардыла. Бек багъалысы «къыт», андан учузуракъ «бий», ызы бла «алчи», андан сора «тау», «фок» эм «чык».

Оюн былай башланады. Ойнагъанла ненчашардан атарыкъларын тохташдырадыла. Сёз ючюн, экишерденми огъесе ючюшерденми, тёртюшер эм андан да кёп атаргъа да болады.

Юйюргенде бирини ашыкълары «алчи», «фок», «тау», чык» болуп тюшдю. Бирсиникиле уа, тенглешдирип къарагъанда, анга жеталмадыла. Ол заманда ол бар ашыкъланы да ууучуна жыйып жашланы алларына себеди. Сепгенде ашыкъла бир бирлеринден кенг кетмей жайылырча атаргъа керекди. Сора бирге ушашланы урушдуруп, экисинден бирин алып барыргъа керекди. Урушдургъан заманда урушдургъан эки ашыкъдан бири да ючюнчю ашыкъгъа тиерге керек тюйюлдю. Алай тийсе уа сени къатынгда онг жанынгда олтургъаннга кезиу бересе.

Алай эте, къыйырдан тутуп, барысы да ашыкълары тауусулгъанчу ойнайдыла. Ашыкъ ойнагъанда ким ариу юйюрсе, ким тап сепсе, урушдурса да ол къытады. Урушдургъанда, бир бармакъны бирси бармакъла бла тыйып, садакъны жиясын жибергенча, ычхындырып къоюп урушадыла. Ашыкъланы барысын да  ким къытып алса (ол а кёпге дери созулады, къыта баргъан къадарда къытдырып да къояды), ол жангыдан къайтарып себеди. Ушашалары бир бирлерине – фокну – фокга, чыкны – чыкга, алчини- алчиге, тауну- таугъа, бийни – бийге, къытны къытха урушдуруп, алалгъанын алады эм биягъы онг жанындагъына кезиуюн береди. Оюн кёпге дери созулады эм ойнагъанлагъа бек хычыуун тиеди.

Башында айтханыбызча, ашыкъ оюн бек эрттегиледен бириди. Аны юсюнден къазах, къыргъыз, гюржюлю алимле да жазгъандыла. Къоншу миллетледе да барды муну бир тюрлюлери,  алай  биздеча олтуруп ойналмайды. Ол халкъалада ойналгъан оюнла  «Гюрен», «Холам», «Бахсан» оюнлагъа къаршыдыла. Келигиз, аланы энчиликлери неде болгъанына да бир къарайыкъ.

Гюрен оюн

  Бу ашыкъ оюнну бир тюрлюсюдю. Гюрен оюнну ойнар ючюн тёгерек къулф ызларгъа керекди. Аны ортасында оюннга къатышханла бирер, экишер ашыкъ неда андан да кёп саладыла. Ызы бла уа чёп атадыла. Сора ол жерден он атлам кенгде туруп, хар ким чёбюне кёре ашыкъланы уруп, гюренден (къулфдан) чыгъарыргъа кюрешеди. Гюренден ненча ашыкъ чыгъарса да, атханныкъыладыла. Ариу, тап ойнагъан къытып, билмеген а къытдырып къалыргъа болады. Хар ким да кесини сакъасы бла атады. Киши кишиге кесиникин берген адет жокъду. Сакъа деб а жугъутур неда къочхар ашыкълагъа айтадыла.

Холам оюн

Оюнну бир тюрлюсю «Холам оюнду». Эртте заманлада къауум-къауум болуп айланнган жашчыкъланы кёргенле аланы бу оюннга жыйылгъанларын сормай билиучю эдиле. Анга экиден аслам адам къашыргъа болады. Сёз ючюн, ойнагъанланы саны тёрт эсе, ала экишер неда ючюшер ашыкъны «чык» неда «фок» жанларын айландырып, атар жерден баш атлам чакълы узакълыкъда жокку этип саладыла. Ала барысы да кезиу-кезиу, чёбю чыкъгъаннга кёре атадыла. Биринчи атхан  чыгъарса, чыгъармаса да, бир бири ызындан эки кере атмайды. Атхан заманда сакъа чомп ашыкъдан ненчасын болсада  бир жанына чыгъарыргъа эркинди. Чыкъгъан ашыкъ салыннган жанындан башха жанына айланып тюшерге керекди. Алай чыкъгъан ашыкъ атханныкъыды. Ким кёп ашыкъ алса   да, ол къытханнга саналады. Къытхан ашыкъны къайтып иесине берирге, бермезге да болады. Оюнну экеу, ючеу, бешеу ойнаргъа да боладыла, алай он адамдан  аслам къатышмайдыла.  Оноулан болсала – бирер, тогъузоулан болсала да – бирер, бешеулен болсала уа – экишер ашыкъ салыргъа тийишлиди. Саулай да ашыкъланы саны 10-12-ден кёп болмайды.

Бахсан оюн

 Муну «Холам оюндан» башхалыгъы барды. Ол да недеди десегиз, ашыкъланы бирге жыйып угъай, тизгиннге салыудады эм сакъаланы саны онбешге дери жетерге болуудады.  Ол узакълыкъдан атып чачдыргъан ашыкъла атханныкъыдыла. Мында да чёпге кере кезиу-кезиу атадыла. Харамлыкъ этерге, тюртюрге, тепдирирге да жарамайды. Мында да алалгъан алады, алалмагъан къурулай къалады.

Ашыкъ оюнну бир ненча тюрлюсю барды энтта да. Аланы юсюнден сизге къысха заманны ичинде хапарларыкъбыз.                                       

Алчи оюн

Оюнну хали: ненча сабий болсада (ашыкълары болгъанла), тизгин турадыла да, бирен-бирен атадыла. Бу оюнда ашыкъны жанларыны атлары: бий, къыт, алчи, чык, тау, фок.

Кимни ашыгъы бий не къыт турса да, ол а бек къыйынды, ол уруп биреуню ашыгъын бир жанындан бирси жанына айландырыргъа керекди. Айландыралса   ашыкъ аныкъыды. Аны ызындан башхасы, ашыгъы бийигирек даражада тургъан, бирини ашыгъын уруп, башын тюбюне айландырыргъа керекди. Барысы да урушуп бошагъандан сора  оюн жангыдан башланады. Ашыкълары кёп болгъан экеулен кезиу-кезиу  ойнайдыла.

Сакъа оюн

Арбазда, кенг майданда, адам кёп жыйылгъан жерледе ойнайдыла.

Оюнну хали: ашыкълары болгъанла бир жанына туруп, чёп атадыла. Анга кёре атышыргъа хазырланадыла. Андан сора атышырыкъ жерден юч атламда, бир биринден кенгирекде, юч тенг ызлыкъ тартадыла. Ызлыкъланы орталары  къарыш бла жарым, эки къарыш чакълы болады. Ортадагъы ызлыкъгъа  хар ойнагъан бирер ашыкъ салады, ашыкъланы орталары ючюшер эл тенглиди. Атышырдан алгъа ойнарыкъла эки къауумгъа юлешинедиле: кече, кюн да башха тюрлю атла: алма, кертме,  акъ бла къара, акъла, къарала д.а.к. Ашыкъладан ючюшер атлам узакъда тохтайдыла эки къауум да. Сора ызы бла чёп атадыла эм анга кёре оюнну башлайдыла. Кечеги къауумну келечилери орта ызлыкъдан ашыкъланы аргъы ызлыкъгъа ётдюралсала  ашыкъла аланыкъыла болуп къаладыла. Кюндюзгю къауумну оюнчулары да кеслеринден узакъдагъы ызлыкъдан ашыкъны уруп, ары жанына ётдюрюрге кюрешедиле. Алай кезиу-кезиу ата кетип, къайсы къауумдан ким кёп ашыкъ къыталса да, ол хорлайды. Къытхан ашыкъны къайтарып бермейди.

Гюрен оюнну экинчи тюрлюсю

Бу оюнну тар жерде ойнаргъа къыйынды.  Алай гюрен оюнну бу тюрлюсюн хар къайда, къалайда да бардырыргъа боллукъду.

Аны баргъан хали: бир атламдан тарыракъ эни болгъан къулф (тёгерек) ызлап, аны ортасында кёнделен ызлыкъ тартыргъа керекди. Тёгерекни орта ызлыгъына ашыкъланы тизедиле, къарама къаршы (противоположные) эки жанында уа (къулфну ичинде) эки уручукъ къакъгъандан сора башланады оюн.

Алай бла ойнагъанла эки къауумгъа юлешинедиле. Сора тёгерекден юч-тёрт атлам кенгирекде, ашыкъла болгъан жерни эки жанында тохтап, кезиу-кезиу хар ким кесини сакъасы бла атып, ашыкъланы къулфдан тышына чартлатыргъа кюрешеди. Чыгъаралса– ашыкъны алады, чыгъаралмаса уа, кезиу башхагъа кёчеди. Бери жанындан атхан ашыкъны къулфдан тышына чыгъаралмай, кесини сакъасын аргъы уручукъгъа къулфдан  тышына чыгъарылмай, кесини сакъасын аргъы уручукъгъа тюшюрюп къойса  ашыкъдан къуурлай къалады. Аргъы жанындан атып, берги жанындагъы уручукъгъа тюшюрюлген сакъаны иеси да къурлай къалады. Уручукъгъа тюшген сакъаны ызындан ким атарыкъ эсе да, аныкъы боллукъду.

Хар ким кезиуюн сакълап, бир бирине чырмау этмей, тап атышыр ючюн, эген (судья) къарап турады. Эгенни айтханын бузаргъа, аны бла даулашыргъа жарамайды.

Тийиришиу   

Ашыкъны бу тюрлюсю энчи жер излемейди. Аны отоуда, солугъан жерде, ныгъышда, жуууннган жерде да бардырыргъа болады. Оюн тюз атыугъа, ёнчелеп атаргъа, тап-тап хыйсапларгъа юйретеди. Аны экеу-ючеу эм андан аслам адам ётдюрюрге боллукъдула. Алай хар бирини да ашыкълары болургъа керекди.

Тийиришиуде анга къатышхан кёкюреги тенгли бийикликден ашыкъны кеси аллына жиберип къоюп, жердегине тийдирирге керекди. Тийдирсенг  ашыкъ сеники, тийдирмесенг а, ашыгъынгы жерге салып, кезиую жетгеннге аны урургъа къояса. Оюн тийдиргинчи, къытылгъынчы  ойнайдыла. Къытдыргъан сора ёпкелеу, даулашыу, терс къарау болмайды.

Ашыкъла оюнну бу тюрлюсюню башхаладан энчилиги  барды. Аны ойнаргъа сюйгенлени, ашыкълары болмагъанлыкъгъа , тап ташчыкъланы хайырланып ойнар онглары барды.

 Этип кёрюрмю эдигиз?! Бек хычыуун оюнду.