Тюрк халкъланы дуниясында къурманлыкгъа союлгъан къойну санлау тарых магъаналы ангылаула бла байламлы болгъандыМалкъар халкъ ёмюрлени теренинден келген тюрк халкъ болгъаны баямды. Малкъарлыла бла къарачайлыла бир халкъгъа саналадыла. Бурун заманлада бизни миллетге ас-алан дегендиле. Малкъарда малны союу, санлау эм сыйлау адетлени къалай сакъланнганыны юсюнден хапарланы Тетууланы Хадис жыйып жазгъанды. Материал алгъаракълада басмаланнган эди, алай окъуучуларыбыз аны жангыдан беририбизни бир ненча кере излегенлери себепли, аны къайтарабыз, адет-тёрелерибизни сакълаугъа, билиуге бу магъаналы тинтиу иш да бир магъаналы атламды деген акъылны тутуп. Озгъан ёмюрлеге къарасакъ, малкъарлыла малчылыкъ бла къаты кюрешген, аны кёп жайып, аны бла байламлы жумушланы, ишлени да терен билгенле болгъанларын чертирчады.Битеу малдан ала къойну айырмалы кёргендиле. Бурундан айтылып келген юлгюледе уа адам улусу жаратылгъан кюнден башлап юй хайыуанланы юйретиу, жайыу бла кюрешгенди. Адам улусуну саулукъ эм жашау белгиси Буруннгу жорукълагъа кёре, къурманлыкъгъа сояргъа жарагъанладан къой биринчи жерде болгъанды. Тюрк халкълада малны сойгъанларында айтылгъан сёзле: «Сенде терслик жокъ, менде аш жокъ». Малкъарлыла да къурманлыкълагъа, къууанчха, тойгъа аны сюйюп жоралагъандыла. Аны сыфаты бла байламлы эсгертмеле, айтыула, хапарла сакъланып келген заманла да тереннге кетедиле. Сёз ючюн, малкъар кийизни эскирген оюуларында «къочхар мюйюз» суратны кёрюрге боллукъду. Жауурун къалагъаны онг жаны бла дунияда турмушха, жыл да къаллай боллукъду деп къарагъандыла, ол адет бюгюн да сакъланып келеди. Онг жанында ашыкъ жилигинден къагъанакъ сабийлеге сыппалыкъ этгендиле… Айтып келгенибиз, бу малны сыйы уллу болгъанды, адам улусуна ол берекетликге берилгенди. Андан айтыла болур «Къой кютген – байлыкъгъа, жылкъы кютген – субайлыкъгъа» деп. Тарых магъаналы жорукълары Биз билгенден, дуния жаратылгъан замандан башлап тюрк халкъла да, жашауу сынауларына кёре, кеслерини рузламаларын къурагъандыла. Анга «Хайыуан рузлама» дегендиле. Аны къуралгъанына табийгъатда тюрлениуле, башха жашау болумла себеплик этгендиле. Аланы эсеплеп 12 жыл кирген заманнга мючел (мючел бурун тюрк тилде - цикл деген магъананы жюрютеди) дегендиле. Анда хар жыл не юй, не кийик хайуанны атлары бла саналады. Тюрк рузлама халкъланы жашауларында энчи жерни алгъанды. Адам улусу бурундан къуралып келген тёрелени, жорукъланы къаты тутуп, тёлюден тёлюге ётдюре жюрютгенди. Тюрк халкъны дуниясында къурала келген жашау ызгъа кёре къурманлыкгъа союлгъан къойну санлау да ол тарых магъаналы ангылаула бла байламлы болгъанды. Эм алгъа къурманлыкъ малны союлгъаны бла байламлы, малны боюнун тартып, терисин алып жети юлюшге бёлгендиле: эки жапхакъ, эки бут, эки къабыргъа, бир сырт сюеги (аркъасы). Жети-жети байламлы санауладан айтылгъан: жети кёк, жети жерни къаты, жети жан кючю, жети табийгъат болум, жети сезим, жети кюн болуму, жети кюн эм дагъыда алай башха болумлада жетиге саналгъан кёп юлгю барды. Ол да къой малны жетиге санлау белгиси бла байламлы юлгюдю. Бир мючелде 12 жыл болгъаныча, къойну сюегинден 12 юлюш этилгенди: Энди уа оналты хант юлюш Заманла ёте, жорукълагъа да жангы тюрлениуле кире, бюгюнлюкде малкъарлыланы къой союуу эм санлау тёреси да бир кесек тюрленнгенди. «Хар элни къой союу башха» дегенча Малкъарда къурманлыкъ къой малдан бюгюнлюкде 16 юлюш чыгъарылады. Алгъын кёкюрек тёш, анга ногъана деп да айтадыла, хант юлюшню санына кирмегенди. Айтыулагъа кёре къойну иеси, алагъа салгъан къыйыны ючюн, жауунда, желде, къышда, не кюнде да аланы ызындан айланнганы ючюн эм татлы жерин, кёкюрек тёшюн, кесине къоюп болгъанды. «Тёзген тёш ашайды» деген нарт сёз да андан айтылады. Жан сюекни да экиге бёлмегендиле. Бусагъатда уа аны экиге этедиле: жан сюек эмда жан сюек тешикли къалакъ. Бурун заманлада тиширыулагъа хант юлюш чыгъарылмагъанын да белгилейик, ол да жашауну тарых къуралыууна кёре болгъан болур. Артдан- артха малкъарлыланы юйюр турмушларында тюрлениуле бола, алагъа да юлюшле берилип башлагъандыла. Айтыргъа тийишли эсгертиуле: къойну башы боюнуна къошулгъан жикни ашха къошмайдыла. Анга къурмустукъ атлант деп да айтадыла. Боюн сюеклери уа юйню иесине къаладыла, бичакъ жетген жерин хант юлюшге салмайдыла. Къулсюймез, юч тёбе деп къойну къуйругъундан келген юч жикге айтадыла. Ол, этини бек татлы жери, эрге бармагъан къызлагъа бериледи. Ала да аны ашагъандан сора оюн къурайдыла, сюекни итге атып. Алса, къыз жууукъ заманда эрге барлыкъды дейдиле. Шеше, кегей сырт сюеклери (омураулары) хант юлюшге къошакъгъа къошуладыла. Къабыргъаларына жабышхан жумушакъ этге – жён эт дейдиле. Бирде аладан жёрме этип да къоядыла. Ушхолу (ич хатхулары) деп малны ичине айтхандыла: ёпкеси, баууру, жюреги, чегиси, бюйреги, къара чегиси. Сёсю деп жёрмеден артыкъ къалгъан къара чегиге айтадыла, аны ариу сыгъып, тёгерек чулгъап биширгендиле. Къурманлыкъ Къурманлыкъ малгъа ючжыллыкъ къойну – ёнгечни сайлагъандыла, аны къыяуу болмазгъа тийишлиди. Жауурун къалакъны юсюнден айта кетейик. Буруннгу тюркле, анга къарагъандан сора, аны кемирчегин сындырып, отха атхандыла. Нек дегенде анга башха адам кёз жетдирип, алгъын къарагъанны жазыуун билирге боллукъду деп ийнаннгандыла. Онгу-солу: аланы энчиликлери Халкъда жюрюген тёрелени айтхан заманда, биз нени да онг жаны сыйлыды деп белгилейбиз. Алай жюрютюлгени да бошдан тюйюлдю. Тюрк халкъланы бурун жашауларыны дуниясы былай бёлюннгенди: онгу-солу, башы-тюбю, аллы-арты деп. Онг жаны – кюнчыгъышха, сол жаны кюнбатышха саналгъанды. Кюнчыгъышда кюн чыкъгъанды, жашау къуралгъанды, берекет жюрюгенди. Андан салгъандыла юй журтланы да эшиклерин ары буруп, анга кёре халкъда жюрюген тёрелени жорукълары да, онгу - солу деп. Бюгюнлюкде, ёмюрле ётген эселе да, къойну къурманлыкъгъа союу бла бирге аны санлау, юлюш этиу эм сыйлау да бийик даражада сакъланады. Айтыргъа тийишлиди, малкъарлыла тууар, эчки сюрюулени, ат жылкъыланы да жюрютгенликге, къурманлыкъгъа къой малны айыргъандыла асламысында. Аны бла байламлы къой союу эм санлау жорукъланы энчи айтырчады. Бир ёмюр мындан алгъа жашауну заманына кёре аш бла суу бла байламлы жюрютюлген сауутла да къуралгъанды. Ашына кёре табагъы, балына кёре къалагъы Бу бёлюмде хапарыбыздан бир кесек бёлюнюп, башха жанына эсибизни бёлейик. Былайда малкъар халкъда аш-азыкъ бла байламлы жюрютюлген къауум агъач сауутланы атларын эсибизге тюшюрейик. Баям, ол да бюгюнлюкде уллу магъананы тута болур. Нек дегенде ала унутула баргъан затладыла, алай сыйлау тёрелерибизде аланы энчи жерлери, орунлары болгъанды, кеслерини заманларында къыйматлары да энчи эди ол сауутланы. Тепси – агъачдан ишленнген ючаякълы тёгерек аш къанга.Аны жанына бек кёп болса, юч, эки неда бир адам олтургъандыла. Аталадан къала келген, берекетден толу болуучу, адамны алларына аш салгъан уллуракъ къангагъа биз ашлау дегенбиз. Къууанч бла байламлы аш салыннганнга уа сый къанга дегендиле. … Къонакъланы атларындан тюшюрюп: …Къойчу шапа, къара къашлы жаш Мазан Сый къанганы артында Хапарыбызны баш ёзегине къайта, хант юлюшню энчилиги неде болгъанын белгилейик, аны юсюнден оюм этейик. Хант юлюшню энчилиги аны сыйындады дегенликни дайым да эшитген болурсуз барыгъыз да. Къууанчха не кеп мал союлса да, къурманлыкъ мал хар заманда да бир болады. Малкъарлыла къурманлыкъ малгъа къойну соядыла. Хант юлюшню энчилиги недеди, аны сыйында. Къонакъ ханга тенг деп сыйлаугъа, хант сый, хант юлюш деп андан айтылады. Хант юлюш сый жюрюген жерде, битеу оноуда, алгъышда этилгенди, аны себепли сыйы да уллу болгъанды. Аланы онекиси эр кишилеге, бири – шапагъа, ючюсю уа тамата тиширыулагъа бла къызлагъа салынады. Белгилисича, эр кишиле бла тиширыула эм къызла энчи-энчи олтурадыла. Сый къангада сыйлауну тамата башлайды эм жабады. Малкъарда аны борчун толтурургъа къууанчы болгъан юйню тукъумундан адетни, тёрени билген адамны сайлайдыла. Ол кеси да сыйда алышынмагъанды. Андан айтылады «Таматаны жери – тёр» деп. Тёрде (эшикден киргенде отоуну онг жанында айырмалы жер) эм хурметлиле, адеплиле олтургъандыла. Къууанч бла байламлы сыйда тёрде юч адам олтургъанды, аладан бири сый тамата болгъанды. Ол ортада да олтурургъа да болгъанды, сыйлы – къонакъ онг жанында, сыйлы жууукъ неда къоншу аны сол жанында. Таматаны – кёп сагъышы, юч алгъышы. Баш жартыны сагъыннганда, аны сый тамата юлешеди: онг жанында бла сол жанында сыйлы къонакълагъа. Къулакъны сый тамата шапагъа тигим этип сыйлайды. Аны онг жаны сыйлыгъа саналгъанды. Онг жаны кюнчыгъышха саналады. Ол берилген адам кюнча ариу ниетли болсун, аман кёзден сакълансын деген магъанада жюрютюлгенди. Бурундан келген адетлеге кере бизни ас-алан халкъыбыз аш-азыкъны хазырлап агъачдан ишленнген аш къангалагъа салгъандыла, сыйлагъандыла. Тамата олтургъан тепсини жан-жанында, айтханыбызча, юч адам чёкгендиле. Бирси тепсилеге экишер адам да олтургъандыла, таматалыкъларына кёре, ючюнчю адам бу тепсилеге олтурмагъанды. Нек дегенде ол бирси олтургъанлагъа сырты бла бурулургъа керек боллукъ эди. Адамгъа къатындагъылагъа сырты бла бурулуп чёгюу а бек уллу айыпха саналгъанды. Алай бла ючеулен тёрде тепсиде, алтаулан экишер-экишер юч тепсиде, къыйырдагъында уа – биягъы юч адам. Барысы да бирге онеки инсан, бир шапа. Андан айтылгъанды нарт сёзда: Учагъа олтургъан бичакъсыз болмаз, деп да. Хар нени да мардасы, ёлчеми бла Чакъырылгъан къонакъла жууукъла, тийреден хоншу адамла болгъандыла. Жашны, къызны жанындан келгенле сыйларына, таматалыкъларына кёре олтургъандыла. Тамата тынчайгъынчы къонакъла да олтурмагъандыла. Аш келсе да, анга эм алгъа ол узалгъанды. Сый таматагъа атасы сауну салмагъандыла. Нек дегенде атасы болуп жашны оноугъа тутмагъандыла. Андан айтылады «Аш къангада тамата болсанг да, тукъумда тамата болма» деп да. «Иги тамата ушакъны тыймаз, лахорну да унамаз» дегенлей, анга сайланнган инсан халкъда жюрюген тёрелени иги билген, элни, журтну жамауатын да таныгъан адам болургъа тийишлиди. Бюгюнлюкде адет жюрютюу бла байламлы болумла ючюн бу затны да эсге салыргъа тийишли болур. Къурманлыкъ хант юлюшле аш къангагъа келген къонакъла тюз олтургъанлай салынадыла. Нек дегенде буруннгулу тёрелерибизге кёре сыйланыу этилген къурманлыкъдан башланыргъа тийишлиди. Аны бла бирге айран тузлукъ неда шорпа тузлукъ, гыржын да. Хант юлюшлени атлары Сый таматагъа – жауурунну онг жаны, къойну баш жартысыны онг жаны бла къуйрукъ учусу эм къошакълары буюрулгъандыла; таматаны онг жанындагъы экинчиге – ногъананы онг жаны (тёш – юч иеги бирден) эм къошакълары; таматаны сол жанындагъына– ючюнчюге – жауурунну сол жаны, эм къошакълары; тёртюнчюге – жан сюекни онг жаны эм къошакълары; бешинчиге – жан сюекни сол жаны эм къошакълары; алтынчыгъа – жан сюек (тешикли) къалакъны онг жаны, эм къошакълары;жетинчиге– жан сюекни (тешикли) сол жаны эм къошакълары; сегизинчиге – къысха жиликнит онг жаны эм къошакълары; тогъузунчугъа – къысха жиликни сол жаны эм къошакълары; онунчугъа – орта жиликни онг жаны эм къошакълары; онбиринчиге – базукну сол жаны эм къошакълары; онекинчиге – ашыкъ жиликни сол жаны эм къошакълары. Хант юлюшге къошакъгъа сырт сюекден омураула, къабыргъадан иегиле, жермеле салынгандыла. Тамата тиширыулагъа салынган хант юлюшле эм шапаны хант юлюшю: ашык жиликни онг жаны эм къошакълары; ногъана сол жаны, жаякъ бла тили эм къошакълары; базук онг жаны эм къошакълары. Бир-бирле тиширыулагъа жан сюек къалакъны тешиклисин саладыла. Ол тюз тюйюлдю, нек дегенде сабий табарыкъ аны ашаса, къутулургъа къыйын боллукъду дегенча ийнаныу жюрюгенди. Орта жилик сол жаны эм къошакълары уа – шапагъа. Шапаны юлюшю эм базук чурумла Айта кетейик, шапа жумушха кимни болса да салмагъандыла. Адет- къылыкъ, чам, оюн, таурух билген, сёзю жарашхан адам болургъа керекди ол. Таматала олтургъан жерге эр кишини сайлагъандыла. Ол хар къонакъны сыйына, жыл санына кёре билип, аланы орунларын айтыргъа тийишлиди. Эм башы уа – хант юлюшлени ашлаулагъа тюз салып берирге. Андан болгъанды къууанч бошалгъандан сора шапаланы энчи сыйлау да. Шатык сёлешген, жарыкъ бетли, сёзю жарашхан шапа бла аш къанганы бети да чыгъар, хурмет да келир.Ма аллай ышанлары болгъан шапалагъа да, хант сыйдан башында сагъынылгъан юлюш чыгъарылгъанды. «Базынмагъан базукну сындырмаз» дегенлей, жашла кючлю болуп, аны сындырсала, биягъы сый табакъны артха къызлагъа ашыргъандыла ууалгъан базук бла бирге. Къызла да, кеслерини жанларындан, ол сюекге къарыуу жетген адамгъа сый этгендиле. Сындыралмай къалгъанлыгъ а уллу айыпха саналгъанды, жашлагъа ол заманда тазир салыннганды. Алгъыш бизден кетмесин Къууанчлада алгъышлау хант юлюшлени санына тенг болур. Таматаны юч алгъышы деп айтылгъаныча сый аш къангада оноу этген жумушун «Толу аякъ» деген алгъышдан башлар: Алгъыш аякъ - толу аякъ, «Къонакъ аякъ» деп тамата къонакъ сыйда алгъышны экинчи айтыр. Сыйны ортасында тамата «Насийхат алгъышны» айтады, ата-бабаларыбыз жюрютген тёрелерини юсюнден. Жюрюген алгъышланы санында быллай тюрлюле бардыла: «Улан (нёгер) аякъ» (той-тепсеуню аллында), «Алтын аякъ» (ол алгъыш сёзню тамата сыйын-намысын кётюреме деген адамына неда бир сыйлы къонакъгъа береди), «Эрлик аякъ» (андан сора жыр айтыргъа тийишлиди), «Берекет аякъ», «Эсен аякъ», «Таматаны сыйына аякъ». Къонакъланы ашыргъанда сый тамата «Атланнган аякъны» айтыргъа керекди. Ахырында шапа кесини сёзю бла берген ашын халал этеди. Сыйланнган жерге салам алейкум, аш татлы болсун, деп киргендиле. Келгенден аш таматады деп, олтургъанла къонакъгъа ёрге турмайдыла, къол узатып саламлашмайдыла. Кечигип жыйылгъаннга сый тамата: «Ахшы кишини жери хазырды, кел жууукъ бол», - деп, олтурургъа чакъырады, шапа да аны жерине ашырып ашын, сууун береди. Алгъын заманлада сый къангаланы, адетге кёре, эм багъалы инсанлагъа бла келген къонакълагъа къурап болгъандыла. Аланы саны кёп тюйюл эди, анга кёре да, сый къангаланы саны ол адет бла байламлы эди.Жууукъдан, тийиреден адамлагъа уа жаланда той этгендиле, жыр айтхандыла, оюнла къурагъандыла, алагъа аш салынмагъанды. Андан айтылгъанды «Тойгъа барсанг, тоюп бар, эски тонунгу къоюп бар» деп. Той бла байламлы нарт айтыулада да къууанчха энчи магъана берилгенди. Аладан бир ненча юлгю: Кенгешге – ойлар ючюн, къууанчха – ойнар ючюн. Къууанмагъан къууанч бузар. Сыйгъа барсанг – ойна, жарсыуунгу юйде къой. Тойгъа бек алгъа да барма, тойда бек артха да къалма. Иги жууукъ тойгъа келсе, кёз жетдирир, осал жууукъ тойгъа келсе, сёз жетдирир. Иги шорпа – чырлы, керти къууанч – жырлы. Миллетиме сёзюм жарыкъ умутум бла Халкъын сюйген, аны тамбласын берекетли, сыйлы, даражалы этерге излейди, ол жаны бла итиниулюклери бир заманда да ёчюлмеген, юзюлмеген къауумдан болайыкъ. Бир къазанда бишип тынгылы оноула этилип, тёрде таматаларыбыз айтханнга сыйына жашарча иги къадар жазылсын бизни миллетге. Алай болур ючюн хар бирибиз да артха турмай, тёрелерибизни сакълайыкъ, аланы билейик, жаш адамлагъа юйретирге кюрешейик. Бу жазылгъан хапаргъа уа къошарыкъ да болур. Халкъыбызда терсни-тюзню сюзерик билимли инсанла табылырла деген ышаныудама. Ахшы адет - халкъны бетиди дегенлей, адетлерибизге сакъ кёзден къараучула болайыкъ.
Поделиться:
Читать также:
26.03.2024 - 11:17 →
Бир сууну эки жагъасында
25.03.2024 - 08:53 →
Сёзню кючюне бла магъанасына тюшюне
24.03.2024 - 09:03 →
Аны жюрегин тепсеу искусство бийлегенди
24.03.2024 - 08:01 →
ЖЫРЫ БЛА КЪУУАНЧ ДА, ИЙНАНЫУ ДА БЕРГЕНДИ
20.03.2024 - 15:19 →
Къол ызы къайда да ангылашыннган
|