Малкъар халкъны, тау къушлача, жигит, ётгюр аскерчи уланлары

Бу материалны 2015 жылда Ахметланы Хажикъасым жазгъанды. Анда биз билмеген алай кёп шарт да болмаз, алай озгъан сур жылланы жигитлерини атларын унутмагъанлай, аланы сагъына туруу хар бирибизни да сыйлы борчубузду. Аны себепли бу номерибизде огъурлу жерлешибизни тинтиу ишин басмалап, таулу батырланы атларын жангыдан эсибизге салайыкъ.

БАБАЛАНЫ ТАУКЪАННЫ ЖАШЫ МАГОМЕТ

Магомет 115-чи Къабарты-Малкъар атлы аскер дивизияны къауумуна 1941 жылда кеси ыразылыгъы бла къошулгъанды. Ростов областьны Уллу Мартыновка элинде, Къалмукъда Цаган-Нур деген жерде, Сарпа кёлню жагъасында, Котельниковда гитлерчи ууучлаучулагьа къажау сермешледе кесини жигитлигин эрча кёргюзтгенди. Сталинградны къоруулауда да нёгерлерине юлгюлю болгъанды.

Къаты сермешледен биринде Бабаланы Магомет кеси душманны жети солдатын гунч этгени белгилиди архив документледе.

Бир затдан къоркъа билмеген уста тасхачы (разведчик) кичи лейтенант Бабаланы Магомет Берлиннге жетерге бир ненча кюн къалгъанда, 945 жылда апрель айны ахырында душман огъу юзгенди аны жашауун.

Ол Къызыл Жулдузну ордени бла, Ата журт урушну 2-чи даражалы ордени бла, «За отвагу», «За оборону Сталинграда», «За освобождение Варшавы» деген майдалла бла саугъаланнганды.

Бабаланы Таукъанны жашы Магомет Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлгенди. Кёчгюнчю халкъны адамы болгъаны себепли берилмегенди ол ат анга.

ДАУУТЛАНЫ ЗУЛКЪАРНИЙНИ ЖАШЫ МАХТИ

Дауутланы Махти 1922 жылда Акъ-Сууда туугъанды. Аскерде пулемётчик болгъанды. 1941 жылда кюз артында ол уруш баргъан жерде кеслерин тапсызла жюрютген аскерчилени халларын жаратмагъанын ангылатханында, ала мынга от ачадыла. Махти уа кёзню жумуп-ачхан заманны ичине пулемёту бла аланы бирин къоймай тунчукъдурады. Ол кишилиги ючюн Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланнганды.

1942 жылда 2 февральда Махти, душманла бла сермешде таза жигитлик этип, кеси 30 фашистни дуниядан гунч этеди. Аны Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтедиле. Алай, ёлгенинден сора, аны Ленинни ордени бла саугъалау бла чекленедиле.

ЗАЛИЙХАНЛАНЫ КЪАНШАУНУ ЖАШЫ МАГОМЕТ

Залийхан улу 115-чи атлы аскер дивизияны 316 полкуну тасхачы бёлюмюне командирлик этгенди. Совет аскерчини кертичилигине 1942 жылда 29 июльда Донну Уллу Мартыновка элинде Сал сууну жагъасында ант этгенди. Ётгюр эм оюмлу таулу жаш кесине буюрулгъан аскер борчун ким да ыспас этерча, айыпсыз толтургъанды хар заманда.

Москва тийресинде ауур жаралы болуп, госпитальгъа тюшеди. Иги болгъанлай, кесини аскер бёлюмюне къайтады. Ол Днепр, Одер сууладан ётген заманларында, Орш, Смоленск, Минск, Молодченко, Восточная Пруссия, Белосток шахарла ючюн сермешледе жигитлени санында болгъанды. 1945 жылда Берлинни къолгьа этгенледен бирлери болгъан эди Залийхан улу Магомет. Хорламны Кюнюне уа Прагада тюбегенди.

1944 жылда Магомет Къаншауович Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлгенди. Халкъы кёчгюнчюлюк сынагъаны себепли, бермегендиле ол сыйлы атны.

Залийханланы Магомет Къызыл Байракъны, Къызыл Жулдузну орденлери бла, «За отвагу», «За оборону Сталинграда», «За взятие Берлина», «За победу над Германией в Великой Отечественной Войне 1941-1945 гг.» деген майдалла бла саугъаланнганды.

ЗОКАЛАНЫ ХАДЖИМУРЗАНЫ ЖАШЫ КЪОНАКЪБИЙ

Зокаланы Къонакъбий Элбрус районну Лашкута элинден эди. Къызыл Аскерге 1939 жылда чакъырылгъанды, Восточный Пруссияда, Ржевде, Вязьмада душман бла бек къаты сермешлеге къатышханды. 1944 жылда июнь айда Осула деген элде ауур жаралы болгъанында да, уруш отундан кетмегенди.

Къонакъбий ол сермешде гитлерчиледен онусун ёлтюргенди, аланы эки танкларын кюйдюргенди, юч жерде жашыртын халда от жаудуруп тургъан пулемётчуларын гунч этгенди.

1945  жылда Зока улу дагъыда бир жигитлик этгенди. 240-чы танк бригаданы 2-чи батареяны командири гвардиялы капитан Зокаланы Къонакъбий Левиц элде кесини нёгерлери бла бирге душманны бош танкын кюйдюрюп, кёп адамын да къырып, ол элни къолгъа этгенди.  Алайда ауур жаралы да болады таулу жаш.

Зока улу урушда этген жигитликлери ючюн Къызыл Жулдузну, Къызыл Байракъны, Ата журт урушну орденлери бла саугъаланнганды.

Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлюп, аны уа алмай къалгъанды.

КЪУДАЙЛАНЫ ГЕРГЪОКЪНУ ЖАШЫ ШАМСУДИН

Къудайланы Шамсудин Кёнделен элде туугъанды. Ата журт урушха кеси ыразылыгъы бла кетгенди. Бу сейирлик, иги адамны уруш жоллары халкъгъа эрттеден белгилидиле. Аны жигитлигини юсюнден аскер газетле, ара газетле да кёп кере жазгъандыла. Ол урушну заманында Къызыл Байракъны ордени бла, «За отвагу» майдал бла эки кере саугъаланнганды, «За оборону Сталинграда», «За победу над Германией» деген майдалланы да алгъанды, Ата журт урушну 2-чи даражалы ордени бла да саугъаланнганды.

Урушда этген жигитлиги ючюн «Кишинёв шахарны сыйлы инсаны» деген атха тийишли болгъанды. Днепропетровскде Рокоссовский атлы музейде Къудайланы Шамсудинни сураты сакъланады. Аны къатында быллай жазыу барды: «Кудаев Шамсудин Гергокович –  Герой Советско­го Союза».

Нек берилмеди ол сыйлы саугъа иесине?

Къудайланы Шамсудин «Великой Победы» деген орденни алгъан биринчи таулуду.

КЪАДЫРЛАНЫ ЦИЦИУНУ ЖАШЫ МУХАЖИР

Къадырланы Мухажир 1911 жылда Къашхатауда туугъанды. 1931 жылда ол Север-Кавказ аскер округну 10-чу атлы аскер дивизиясыны 77-чи полкуну курсанты эди. 1932 жылда Мухажир Ейск шахарда аскер-тенгиз лётчиклени хазырлагъан Сталин атлы школгъа тюшеди окъургъа. Андан лейтенант чын алып чыгъады.

Андан сора Мухажир Бакуда къуллукъ этип турады. 1939 жылда ол 60 лётчик-истребительлени къауумунда        Халкин-Голда къаты урушлада да кесин жигит оюмлу командирча танытханды. Капитан Къадыр улу Мухажир Уллу Ата журт урушда - Донну жагъаларында, Батайскде да уллу кишилик этгенди душманны ууатыуда. Бизни лётчиклерибиз, ол санда Къадыр улу, 1942 жылда 28 июльда душманны 13 танкын жокъ этгендиле. Армавир тийресинде уа фашистлени 118 танкларын бла 460 автомашиналарын кюйдюргендиле.

Къадыр улуну урушда кёргюзтген кишилигине, командир къадарында билимине, фахмусуна, оюмлулугъуна уллу багъа бичип, Совет Союзну Жигити деген атха тийишли кёргендиле. Алгъан а этмегенди.

КЮЧМЕЗЛАНЫ ЮСЮПНЮ ЖАШЫ АБДУЛЛА

Кючмезланы Абдулла 1920 жылда Акъ-Суу элде туугъанды. Новороссийск ючюн баргъан сермешледе от жюрекли таулу жаш кишилигин кёргюзтгенди. Ол жол Абдулла Ата журт урушну ордени бла саугъаланнганды.

1943 жылда 1 ноябрьден 6 декабрьге дери лейтенант Кючмез улу, кесини аскер бёлюмюню командирини политика иш жаны бла орунбасары, Кърым шахар эм Эльтиген эл ючюн сермешлеге къатышханды. Аны ротасы, Керченск богъазда немислилени плацдармларын къолгъа этип, 5 танкы болгъан душман батальонну ол белгилеген 12 кере чабыуулгъа хазырланнган муратын къурутханды, Кючмез улу кеси 11 гитлерчини жойгъанды. Башха сермешледе аны къаууму 180 фашистни къыргъанды.

Ол сермешледе этген жигитлиги ючюн Кючмезланы Абдулла Совет Союзну Жигити деген атха тийишли болгъанды. 1944 жылда 10 майда Севастополь ючюн баргъан урушда жигитча ёлгенди.

Бир ыйыкъдан (ёлгенден сора) Ленинни ордени бла саугъалагъандыла.

КЮЧЮКЛАНЫ ШАБАЗНЫ ЖАШЫ МАГОМЕТ

Кючюкланы Магомет театр искусствода да, уруш отунда да кесин иги жаны бла кёргюзтген таулу эди. Аны юйюнде битеу юйюрю бир затха тенг этген саугъа барды – Совет Союзну маршалы Батицкийни кители. Маршал аны кесини адъютантына – Кючюкланы Магометге, саугъагъа бергенди.

Магомет Север-Запад фронтну къауумунда уруш этгенди. Украинаны душмандан эркин этер ючюн согъушха къатышханды, Донну бир жанындан экинчи жанына эки кере ётгенди, Черкасск, Корсунь-Шевченко, Умань шахарла ючюн баргъан сермешлеге къатышханды.

Магомет Совет Союзну Жигити деген атха тийишли болгъанды. Алай ол анга берилмегенди.

МАКЫТЛАНЫ ИСХАКЪНЫ ЖАШЫ МАГОМЕТ

Магомет 1920 жылда Кёнделенде туугъанды. Къызыл Аскерге 1941 жылда чакъырылгъанды. Карельск фронтда урушха къатышханды. Кёнделенчи жаш 1943 жылда ауур жаралы болады. Ол кюнледе аскер газет Макыт улуну юсюнден былай жазгъанды: «Макитов лежал за ручным пулеметом и метко разил фашистов. Увидев, что группа фашистов ушла в мертвую зону, он, встав во весь рост, продолжал расстреливать фашистов. Атака была отбита, он уничтожил 25 вражеских солдат, был представлен к званию Героя, но не получил».

Артда Карелияны законла чыгъаргъан жыйылыуу Макытланы Магометни ол заманда тийишли болгъан саугъасы берилирге керекди деп, В.В. Путиннге тилек къагъыт жибергенди. Макыт улуна уа маршал Жуковну ордени берилгенди.

НАСТАЛАНЫ ХАЖИОМАРНЫ ЖАШЫ ХАЖИБЕКИР

Хажибекир 1914 жылда Къашхатауда туугъанды. Аскерге 1939 жылда чакъырыл­гъанды. Совет-финн урушха къатышханды,Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланнганды. Уллу Ата журт урушха Западный Украинада тюбегенди. 1942 жылда Кавказны къоруулау урушлагъа къатышханды, Севастопольну душмандан эркин этиу сер­мешледе болгъанды.

Эр жюрекли майор 1945 жылда январьда уруш отунда жоюлгъанды, Латвияда Ропажи элде асыралгъанды.

Урушда этген жигитлиги ючюн Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлгенди. Берилмегенди ол анга.

Хажибекир Александр Невскийни, Уллу Ата журт урушну 1-чи, 2-чи даражалы эм Къызыл Жулдузну орденлери бла саугъаланнганды.

ОСМАНЛАНЫ ЖЮНЮСНЮ ЖAШЫ ДАДАШ

Дадаш Огъары Малкъарда туугъанды. Жашауу уа кеси фашистледен эркин этген Германияда юзюлгенди. Аны бла бирге таулу жашны кёп ахшы муратлары да юзюлгендиле.

Уруш отунда - 1944 жылда Къызыл Аскер душманны чегине жууукълашханында - хар атлам жер ючюн къан, жан аялмагъан заманда Осман улу кишилигин бютюнда бек кёргюзтгенди. Аны тохтамай юлгюге айтхандыла аскер газетле, командирле.

Дивизияны командирини политика иш жаны бла орунбасары Совет Союзну Жигити деген атха тийишли болгъаныны юсюнден кёп жылланы ичинде айтылгъанлай турады. Керти иш а хапардан озмайды бюгюннге дери.

Бёлек жыл мындан алгъа Османланы Дадаш Святой Александр Невский орден бла саугъаланнганын халкъгъа белгили этип, аны Дадашны къызына бер- гендиле.

ТЕММОЛАНЫ АТТАЙНЫ ЖАШЫ ЮСЮП

Теммоланы Юсюп 1915 жылда Огъары Бахсанда туугъанды. Къызыл Аскерге 1941 жылда чакъырылгъанды. 1942 жылда немисли тасхачыла бизни аскерибизни тылына къутулгъанлары белгили болгъан сагъатда аланы къолгъа этиу борч Теммоланы Юсюп политругу болгъан ротагъа буюрадыла. Ала, фашистлени жокъ этип, бир къауумларын жесирге алып, бешинчи кюн къайтхандыла кеслерини аскер бёлюмлерине.

Ол жол этген кишилиги ючюн Теммоланы Аттайны жашы Юсюп Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлгенди.

1943 жылда Юсюп 327-чи энчи артиллерия дивизионну къауумунда (Теммо улу дивизионну парторгу эди) Кърымны душмандан эркин этиу сермешде кёргюзтген жигитлиги кёплеге белгили болгъанды.

Андан сора Теммоланы Юсюп Совет Союзну Жигити деген атха экинчи кере кёргюзтюлгенди. Ол жол да алмагъанды сыйлы атны.

Урушда Юсюпню биргесине болгъан полковник Панченко 1975 жылда тенгини кишилигини юсюнден хапар айтханды. «Теммо улу, - дегенди полковник - «Совет Союзну Жигити» деген атха эки кере кёргюзтюлюп, алмай къалгъанды».

УЯНАЛАНЫ МАГОМЕТНИ ЖАШЫ РАМАЗАН

Уяналаны Рамазан 1917 жылда туугъанды, аскерге уруш башланнган кюнледе чакъырылгъанды - 1941 жылда 12 июньда, Къабарты-Малкъарны Черек районундан. Урушда тасхачыланы-разведчиклени къауумунда болгъанды. Харьков-Бухарестский дивизияны 375-чи ротасынды 431-чи бёлюмюнде къуллукъ этгенди. Душманнга къажау таза эрча къазауат этгенди. Аны биринчи саугъасы Къызыл Жулдузну ордени эди.

Анга кезиулю саугъа бериуге жарашдырылгъан документде быллай сёзле бардыла: «Уяналаны Рамазан Магометович, тамата сержант, Юровну башчылыгъында Батаров элде аякъ тиреп тохтагъан гитлерчилени тасхаларын билип къайтыуда чынтты совет аскерчини юлгюсюн кёргюзтгенди. Бек кёп зат билген фашист офицерни жесирге алгъанды. Аны хапарындан гитлерчилени бизникилеге чабыууллукъ этерге къалай хазырланнганлары толу ачыкъ болгъанды. Уяна улу Къызыл Жулдузну орденине тийишлиди».

Рамазанны жигитлигине шагъатлыкъ этген аллай шартла кёпдюле. Анга Совет Союзну Жигити деген атны берирге деп документ жарашдырылгъаны да белгилиди. Таулугъа берилмегенди ол ат а.

ЧЕРКЕСЛАНЫ МАШТАЙНЫ ЖАШЫ САРБИЙ

Черкесланы Сарбий, халкъгъа партия-совет къуллукъчу къадарында белгили болуп къалмай, Ата журт урушда этген жигитлигини юсюн­ден да басмада кёп хапар айтылгъанды. Тамата лейтенант Черкесланы Сарбий Дон тийресинде бек къаты урушлагъа къатышханды.

Сууну онг жанына ётюп, душманны адам санын, аскер техникасы не халда болгъанын тохташдырыргъа деген оноу этилгенде, ары барлыкъланы къауумуна тюшеди Сарбий да. Ол къауумну комсомол комиссарына сайлайдыла аны. Душман, быланы эслеп, от ачады. Бизникиледен эки-юч адам ёледи, командир гвардиялы лейтенант Иг­натенко умутсуз жаралы болады. Аны къуллугъун Сарбий кеси боюнуна алады. Бизникиле иги кесек адамларындан да айырылып ётедиле сууну ары жанына, борчларын толтуруп къайтадыла.

Ол эм башха жигитликлери ючюн Черкес улу Совет Союзну Жигити деген атха тийишли болгъанды. Таулу болгъаны ючюн алмагъанды.

ЭЛСЮЕРЛАНЫ МАГОМЕТНИ ЖАШЫ КЁККЁЗ

Кёккёз, Уллу Ата журт урушну биринчи кюнлеринден башлап, душман бла чынтты эрча сермешгенди. Киев шахарны къоруулауда бютюнда уллу жигитлик этгенди. Ол, тамата лей­тенант, кесини ротасы бла 1944 жылда жайгъыда 827 жаяу аскер полкну къауумунда Львов шахар­ны, Польшаны немис ууучлаучуладан эркин этер ючюн бардырылгъан къанлы сермешден хорлам бла чыкъгъанды.

Германияны жерине биринчи киргенлени санында эди Элсюер улу. Анда, 24 мартда, Тренка, Леобщутца шахарланы къолгъа этиуде да оюмлу, билимли да командир болгъанын ангылагъанды командование.

Элсюерланы Магометни жашы Кёккёз урушда этген кишилиги ючюн Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлгени белгилиди. Алгъан а этмегенди.

ЭТЕЗЛАНЫ СУЛЕЙМАННЫ ЖАШЫ ЗЕКЕРИЯ

Зекерия 1919 жылда Тёбен Бахсанда туугъанды. Аны кесинден сора да, беш къарындашы баргьанды Уллу Ата журт урушха.

Алтысы да, туугъан къыралларын фашист Германиядан къоруулай, жан бергендиле. Гвардиялы майор Этезланы Зекерия 1943 жылда август, сентябрь айлада Духавщинаны душмандан эркин этер ючюн баргъан къанлы сермешлеге къатышханды. Аны батальону биринчи болуп киргенди шахаргъа. Анда этген жигитлиги ючюн Ленинни ордени бла саугъаланнганды.

Зекерия 1944 жылда 4 февральда Витебский областьда душман бла къаты сермешде жоюлгъанды. Аны, ёлгенинден сора, Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтгендиле. Жарсыугъа, ол сыйлы ат къагъытха жазылгъанлай къалгъанды.

Поделиться: