Ариу адет-тёрелерибизни юсюнден

Бу сейир материалны автору Улбашланы Саниятды. Бизни газетде аны ишлери басмалана туруучудула. Ала окъуучулагъа сейир кёрюннгенлери себепли бюгюннгю номерибизде да тау адетлени юсюнден аны жазгъан затларын басмалайбыз.

Мени анам Гергъокъланы Хажимырзаны къызы Хазинер: «Жaшayлу адамла бизни тёгереклерине олтуртуп, ма былай айтыучу эдиле», - деучюдю. - Эсимдегин айтайым:

- Къыз тиширыугъа харх этип неда эки къолун бир бирине уруп кюлген бек айыпды. Аллай къыз ыспассыз болады;

- адам ашап ауурланмай, аш къангадан ачыракъ къобаргъа керекди. Ашай туруп, бармакъларынгы ауузунга сукъма. Къарылып уялмаз ючюн хапарынгы аз эт. Уллу гыржын туурамны ауузунга элтме, гитче къап;

- къонакъгъа барсанг, хапар этип турмай, хант къангадан заманында тура бил;

- юсюнге кийген кийиминг къолан болса, ушагъыусуз кёpюнeди. Кийиминги этилгени эки тюрсюнлю къумачдан озмазгъа керекди:

- къыз тиширыу къолуна эки жюзюкден кёп салса, ол билимсиз тиширыугъа саналады;

- алтынны бла кюмюшню бирге салсанг, ол да билимсизликди. Аланы хар бирин да башха-башха салыргъа керекди;

- таулу къызла алтыннга, кюмюшге, сыйлы ташха ушагъан жалгъан затланы жюрютмейдиле, ол ыспассызлыкъды;

- жууукъ болсун, къоншу болсун, аны юй тюбю кир эсе, амалсыз заманларыды, сибиртки алып, юй тюбюн сибир, юй тизгинин жый;

- таулула сары къумачны бек сюедиле, нек дегенде, сары тюрсюн кюнню да, будайны да,  алтынны да тюрсюнюдю. Алай аны да мардасы болургъа керекди. Бир-бир къыраллада, сёз ючюн, Ингилизде, бийлеге болмаса, сары къумачдан кийим къара халкъгъа киерге ахыры да къоймагъандыла; (У. С.)

- къатынла арасына кирип не айтадыла да, не эшитеме деп турмагъыз. Аллай къызла эрге барсала, чарыкъларын хаух къаплап, ала да шырт-шырт эте, тёгерекден сёз жыя, аланы халкъгъа жая айланыучу къатынла боладыла;

- тиширыу кирсиз болургъа керекди. Эрттенликде къопханлай, чачынгы тара, бетинги жуу, жатхан жеринги, сора юйюнгю жый. Аш-суугъа къара. Эшиуге андан сора олтур. Бек биринчи жаш келинни тизгинине, кирсизлигине къарайдыла. Эр кишиле тизгинлилени бек сюедиле;

- таулу къызла, жангы тукъумгъа кирсегиз, намысыгъыз бла киригиз. Биреуню таза тукъумуна кир келтирмегиз. Нелерин эшитейим да, нелерин билейим деп айланмагъыз. Оноугъа кеслери къошхунчу, кесигиз къошулмагъыз. Къайын анагъызгъа хорсунуп сёлешмегиз;

- таулу жашла ёмюрден бери да сабыр ишни сюйген, жарыкъ кёллю жашладыла. Ала уручулукъну, керексиз дауурну сюймейдиле. Алай: «Жетген кюнде таулу киши жетеуленнге тенг болур!» - деген нарт сёз а аланы эр жорукъларыды.

* * *

Эрге барлыкъ къыз ожакъ сынжырдан тутуп, ата-анасына, эгеч-къарындашына, келирлерине ыразылыгъын билдирип, юйден алай чыкъгъанды.

«Аллах сакъласын От Къызы къаргъагъандан», - деп таулу келинле алай айтып болгъандыла. Ол сёз Къарачайда бюгюн да жюрюйдю.

* * *

Малкъарлы, къарачайлы эр кишилеге ант этерге, тиширыулагъа уа къаргъаныргъа тюшсе, ожакъ сынжырдан тутхандыла. Аллай антха ийнаныргъа керек болгъандыла.

* * *

Гошала (бийче) къызла салам ала, салам бере туруп да къолларын кенгден узатып болгъандыла.

* * *

Малкъарда, Къарачайда да жюз жылдан иги да артыкъ жашагъан къартла кёп болгъандыла. Аланы бир - бирлерини сюеклери къургъакъсып, гитчечикле болуп къала эдиле. Аллай къартланы бешик салып, ёшюнде сабийча тебиретип болгъандыла. Бир- бирлерине къозу тишле окъуна чыгъып, кеслерин тебирете, бёлляу айтыучу эдиле. Бу хапарны анам атасындан эшитип айтханды.

* * *

Таулуланы аш юйден сора да къатыкъ тутхан юйлери болгъанды. Анга гуму дегендиле. Уллу чыккырлада, кюштелледе, къошунлада тузланнган бишлакъла, къышха сакъланнган къыймала, къурутла, къаймакъ, къайнагъан ич жау, къайнагъан сары жаукъа къуйрукъла, шай кырдыкла, аны кибик кёп аш-азыкь тутуп болгъандыла. Бизни ынналарыбыз тытыр ташчыкъла къатыш, тузлу суу къуюп жумуртхаланы жыл жарым сакълай билгендиле. Ушхууур этер заман жетсе, не къарт аммадан, неда къайын атадан сормай, гумудан жукъ алыргъа жарамагъанды, бютюнда жангы келиннге. Ушхууур этерик къатыкъны къарт амма неда къайын ана берип болгъанды. Не аш этерге кереклисин да ол айтханды.

* * *

Бурун заманлада жангы келин кёз байланнгандан сора  не бахчагъа, не мал оруннга, не тауукъ оруннга, ол угъай эсенг, арбазгъа окъуна кесинлей жибермегендиле. Биргесине нёгери болургъа керек эди.

Буруннгу къартла: «Сабийге бла жангы келиннге жинни, шайтанны да зараны терк жетеди. Ала бютюнда бек жангы келинлеге ёч боладыла», - де­гендиле.

* * *

Буруннгу таулу къартла бир да акъыллыла эдиле. Ала, жерге жылыу кирип, жилян уяннган заманда  юйге жилян кирмез ючю, юйню тёгерегине жер бла тенг жюн халы тартып болгъандыла. Бир- бирле уа аркъан (ат къылдан этилген жин) тартхандыла. Жюн халыны юсю бла, аркъанны юсю бла да жилян ёталмайды дейдиле.

* * *

Тау тойлада жаланда къызла тепсегендиле, аналары тепсеген адет болмагъанды.

* * *

Не болжалсыз иши болса да, таулу атлы элге суху кирмегенди. Тиширыуну кёрсе уа, атдан тюшюп, атын адеж тутханды. Тиширыугъа салам берип, арлакъ озгъандан сора миннгенди атына.

* * *

Таулулада садакъа жыйгъан адет болмагъанды. Сакъат, къыяулу, акъылдан кем адам  садакъа тилеп башха элге барса, ол жашагъан элге бедиш эди. Аны ючюн эл къарыусузуна бек болушханды.

* * *

Таулу къызла тойлада сюзюлюп тепсегендиле, шёндюча аякъ бюгюп, неда секирип тепсеген адет жокъ эди. Ала тау тепсеуле тюйюлдюле. Таулу тиширыула боза ичип, алгъыш этип да болмагъандыла.

* * *

Таулула ёзге миллетден келин келтирселе, аны бир зат бла да къыйнамагъандыла. Ала тыш адамгъа къачан да сакъ болгъандыла, ариу кёргендиле.

МАЛКЪАР ТИШИРЫУЛА

Бизни малкъар халкъны тиширыулары кийизле, кюйюзле, жамычыла, чепкенле этгенден сора да окъа халыла бла ариу накъышла салып, омакъ кийимле тикгендиле. Жюн кийимни, чындайны айтмай окъуна къояйым.

Элбрусда, Терс-Къолда, Тегенеклиде, Тырныауузда бахсанчы тиширыуларыбыз эшген омакъ кийимлени шёндю окъуна тыш къыралладан келген къонакъла сейир этип аладыла. Къызларыбыз гыранча жаулукълагъа ганиба тикгендиле, тухтуй тюйгендиле, къол жаулукъланы къыйырларын инжи бла сыргъандыла. Аллай къол жаулукъну къыз жашха берсе, ол ыразылыкъны белгиси болгъанды. Жаш къызны къол жаулугъун къолундан сермеп алса, тюйюш ачылыргъа болгъанды.

Мени анам Хазинер айтханнга кёре, таулу тиширыула сапынны окъуна кеслери этгендиле. Ылыбыта хансны кюлюн уллу къазанда къайнатып, ары ич жау къошуп, сапын биширип болгъандыла. Къара бетли, миялача сыйдам къаралдым сапынны бир жанындан къарасанг, бирси жаны кёрюнюучю эди деп эшитгенме.

НАЛАТ ТАШ

Хабаз эли къуру ариу табийгъаты бла угъай, огъурлу къартларыны, буруннгу хапарлары бла да сейирсиндиреди.

Бир къыркъ жыл мындан алда, эски къабырла болгъан жерде, межгитни аллында, адам тенгли ташны (аны ичи къол бла къазылып эди) кёрюп, анама – Уяналаны Татарны къызы Гоккагъа - ташны хапарын соргъан эдим.

«Бурун заманлада аманлыкъ этген, низамгъа бузукълукъ салгъан эр кишилени сынжыр бла бу ташха байлап болгъандыла. Атына «Налат таш» дегендиле. Аны аллында бузоу къоругъан чычынчыкъча бир таякъчыкъ да болгъанды. Налат ташха байланып тургъан адамгъа тиширыула налат бергендиле, чычкын бла башына бир кере ургъандыла, жаланда бир кере. Аллай эркинлик жаланда къарт къатынлагъа берилгенди, - деген эди. Айланнган тиширыуну уа, аллын артына буруп, эшекге миндиргендиле да, аны эл орам бла ётдюргендиле. Тиширыула анга таш-топуракъ атхандыла, бетине тюкюргендиле, чачын жыртхандыла. Ахырында аны балчыкъгъа атып кетип къалгъандыла».

«Налат ташла эки окъуна болуучу эдиле деп, эшите тургъанма къарт анамдан» - деп анам Хазинер а алай айтады.

ТАШ ЖОР

Малкъарда, Къарачайда да бурун заманлада ташха, терекге, алача башха затлагъа табынып болгьандыла. Анга мажюсюлюк  дейдиле. Артда христиан диннге да боялгъандыла. Ахырында биз муслийман динни алгъанбыз. Аны хар ким да биледи. Алгъын заманлада тау юйлени тёрт мюйюшюнде тёрт тонгуз баш сюек тёрт къазыкъгъа чанчылып болгъанды. Берекет таркъаймасын, аман кёзден, жин, шайтан зарандан сакъланайыкъ демеклик эди ол.

Алгъаракъ жыллада Хабазда таш жор табылгъан эди. Къайры тас болуп къаладыла бизни аллай сейирлик затларыбыз? Ала малкъар халкъны тарых айтхылыкъ шагъатларыдыла.

КИЛИСА

Айтылгъан Къарачайны бир тау элинде христиан килиса табылгъанды. Ол, алимле айтханнга кёре, Россейни бюгюннгю жеринде биринчи килисаладан бириди. Аны кибик тау халкъыбызны сейир затлары кёпдюле. Сёз ючюн, Улбашлары Раубазыгъа (терекге) табынып тургъандыла. Сейир этдирген затла тарыхыбызда сакъланыр орунуна, унутулуп барадыла. Къартларыбыз саулукъда, хар бир сабий да эл тийрелерини жер-суу атларын билирге тийишли угъай, билирге борчлудула. Аппалары, ынналары билген таурухланы, жомакъланы жазып ала турсала, кёп ахшы зат табыллыкъ эди. Биз, Къазахстанда, Къыргъызстанда туугъан тёлю, бу тюрлю затладан билимибиз азды.

* * *

Бурун заманлада таулула бек кёп мал тутуп болгъандыла. Ууакъ аякълы малны жюнюнден жамычыла, кийизле басхандыла. Кюйюз, чепкен, сокъгъандыла, башлыкъла этгендиле, жюн чындайла эшгендиле. Жюн затла бла таулу тиширыула битеу кавказ халкъланы жалчытып болгъандыла. Ол алагъа уллу хайыр келтире эди. Бурун заманлада таулу­ла уллу чыккырлагъа, кюштеллеге (аллай чыккырла асыры уллуладан, алагъа басхыч салып болгъандыла) жаз бишлакъ жыйып тургъандыла. Артыгъын кюз артында энишгеден арбала бла келген черкеслеге сатып неда мирзеуге алышып болгъандыла. Черкеслиле жаугъа, бишлакъгъа сапариш (заказ) жаз башында окъуна этгендиле.

Бир кюз таулу киши чыккырларын бишлакъдан толтуруп, сапариш этген черкес кишини мирзеу келтиририн сакълап болгъанды. Эртгенликде танышы арба бла жетгенди. Салам-келям болгъандыла. Таулу муну иги да сыйлап, бишлакъ чыккырына къараса, жукъ да жокъ.

«Ай, медет а, ушамагъан иш болду, сёз берип, айыплы уа къалай болайым» - деп, къоншудан, жууукъдан бишлакъ жыйып, черкесни алай ашыргъанды. Уручуну ким болгъанын билгенден сора (ол къайдан эсе да тюзден къысталып келген бир кишини уланы эди): «Сен мени бек уялтдынг, айыплы этерге аздан къойдунг», - деп, тырман этгенди ол адам. Ким эсе да ётюрюк айтады, сени бишлакъларынгы кёрген эсем, кёзлерим чыкъсын деп, ант этгенди. Юч ай да озгъунчу ол харипни эки кёзю да къармалып къалгъан эди деучю эдиле.

Мен бу хапарны анамдан эшитгенме.

* * *

«Малкъардан бла Къарачайдан къайсындан болгъанын унутханма, къарт анам манга быллай хапар айтхан эди», - деп анам манга бу хапар­ны айтханды.

Эл ныгъышда къартла олтуруп, ушакъ эте болгъандыла. Къайсы бийни бийчеси эсе да ариу къубулуп, дарий кийимлери да шуу-шуу эте, ызындан а жамалгъан жыйрыкълы, эски чабырлары да шырт-шырт эте, къарауашы орамны бара болгъандыла. Ныгъыш къартладан бири, бийчени къагъып: «Эй, бийче, артынга къара, артынг ачылып барады», - деп сёлешгенди.

Къарачайда, Малкъарда да къулгъа, къарауашха осал къарагъан бийлеге бедиш этип болгъандыла.

Поделиться: