Жашларыбыз, сёзсюз, саугъала ючюн бардырмагъандыла къазауат, ата журтубуз, юйюрлерини жалынчакъсызлыкълары ючюн къан тёкгендиле

КъМР-ни 100-жыллыгъына

Совет Союзну Жигити Байсолтанланы Алимин эгечини жашы Мызыланы Таубий ахыр 30 жылны батыр жууугъуну жашауун, аны урушда тарыхын тинтиу бла кюрешеди. Ол Москвада, Ленинградда, Подольскда, Ейскде да болуп, кёп шартла жыйышдыргъанды, ала уа «Алим Байсултанов – легенда Балтики» деген сейир китапда   басмаланнгандыла.

Биз   Таубий бла китапны жазып башларгъа ким кёллендиргенини, Алим къаллай адам болгъаныны эм кёп башха затланы юслеринден ушакъ бардыргъанбыз.

- Таубий,   Алимни жашауун тинтейим деп къалай келгенди эсигизге?

- Байсолтанланы Алим миллетибизни бек жигит адамларындан бириди десем, мени бла бир адам да даулашырыкъ болмаз. Къазауатны ал жылларында гитлерчиле совет аскерлени ууатып, Элбрусха дери жетгендиле. Алим а 1942 жылда – урушну эм кючлю кезиуюнде – Совет Союзну Жигити деген эм даражалы атны алгъанды. 

Атама, анама, жаннетли болсунла, Алимни жашауун тинтирге сюйгеними айтама. Ала уллу ыразы боладыла. Алимни Хаммат деген къарындашына да билдиреме сагъышларымы. Ол а  командирини, биргесине къуллукъ этгенлени телефонларын, адреслерин береди.  Ала 1968 жылда Яникойгъа келген эдиле  элчиле  тукъум бла  тюбеширге. 

Ма алай бла Ленинградха атланама. Ары  эрттенликде беш сагъатда жетеме. Танымагъан-билмеген жерим, уллу шахар. Не этерик этим, заманнга да къарамай, сёлешеме командири Борис Иванович Михайловха. Ким болгъанымы ангылатханымда, алай къууанады ол. Юйюнде бир ыйыкъ тургъанма.   Суратла да бергенди, кёп шартланы юслеринден да айтханды. Ол кеси да Алимни юсюнден назму жазгъанды – бек кючлю сёзлери бардыла, окъусанг, санларынгы титиретген.

Ленинградны 188-чи школунда уа   бир дружина Алимни атын жюрютгенди. Бюгюн да болур ол. Ленинградчыла урушну жылларында блокадагъа тюшюп, уллу зорлукъ сынагъандыла. Аны ючюн а ала тарыхха бек къатыдыла, шахарны эркинлиги ючюн сермешгенлени атларын бийикде жюрютедиле. Алимни юйюнде музей жарашдырыргъа сюйгеними билдиргенимде, манга школну таматалары кёп материалла бередиле. Завуч а музейни къалай къураргъа кереклисин ангылатады, аны схемасын окъуна жазып береди. 

Алай бла 1989 жылдан бюгюннге дери  архивлеге барып, биргесине къуллукъ этгенле, командирлери бла тюбешип кюрешеме.  Москвада, Ленинградда, Подольскда Къоруулау министерствону ара архивинде, Ленинградны ара аскер-тенгиз музейинде  да болгъанма. Ейскде лётный училищеге да баргъанма. Хар тюбеген адам Алимни юсюнден жаланда ариу, махтау, ыспас сёзле айтхандыла. 

Шартла кёпдюле, алагъа кёре телевиденияда бериуле да этилгендиле. Китапны жазаргъа уа Жабелланы Лидия кёллендиреди.   Ма алай бла Уллу Хорламны 60-жыллыгъына 9 майгъа  «Алим Байсултанов - легенда Балтии» деген китап басмадан чыгъады. Аны презентациясы Кисловодскда да болгъанды. Анда уа профессорла, тарых илмуланы докторлары анга уллу багъа бергендиле.

Жаланда бир терс ишим барды, бюгюн да сокъуранама анга. Алимни самолётуну техниги Антоновха телефон бла сёлешеме.  Аны айтханларын къолум бла жазаргъа кюрешеме, алай юч сагъатны ичинде баргъан ушакъны,  шёндюча онг болуп  диктофоннга жаздырсам, Алимин юсюнден эм сейир шартла сакъланырыкъ эдиле бюгюннге дери.  Экинчи жыл барсам энтта тюберме деп, уллу кёллю болуп къалама. Этерик ишни арт болжалгъа салыргъа жарамайды ахырда. 

- Сиз Алимни жашауун, аскерде тарыхын тинтиу бла кёп кюрешесиз. Ол ма быллай адам эди деп бир оюм къурагъанмысыз?

-  Аны  юсюнден анамдан, атамдан, аны къарындашларындан эшитгенимден, биргесине къуллукъ этгенлени айтханларындан кёпню билгенме. Ол огъурлу, сабыр, жигит жаш болгъанды. Урушха кирсе уа,   тюрленип,  аны танымай къалыучу эдиле биргесине къуллукъ этгенле. Бу сюйдюмлю, огъурлу жаш былай къалай болуп къалды деп, сейирге къалыучу эдик, деп хапарлагъандыла. Жигит болмайдыла, жигитлей туугъан этедиле деген сёз кертиди.

  Атасы Юсюп уучу эди – Яникойда аты айтылгъан адам. Кеси да илишаннга уста болгъанды. Архив шартлада окъуй келеме да, анда быллай сёзлеге тюбейме: «…отличник стрелок по наземным и воздушным целям». Ким биледи, атасыны усталыгъы, уучу фахмусу да ётген болурла анга.  

 - Алимни тарыхы ачыкъланнганды дерге боллукъмуду неда  белгили болмагъан шартла къалгъанмыдыла энтта?

- Толусунлай тинтилгенди дерча тюйюлдю алыкъа. Болсада менде энтта бир рукопись барды, ол да басмагъа хазырланады. Аты  «Неоконченное танго» деп боллукъду. Алай нек сайлагъанымы да ангылатайым.   Лётчикле, ала уа барысы да жаш, фахмулу, сейир, жигит адамла, сермешге киргинчи, патефонну салып, танго тепсей болгъандыла. 

Хауа сирена къычыртадыла да, жашла барысы да мычымай самолётларына чабадыла. Ма аллай кезиуледен биринде эки самолётну агъызады Алим. Къазауатдан къайтып келеди да,   уруш бошалса, мен китап жазарыкъма полкну юсюнден, анга уа «Неоконченное танго» деп атарыкъма, деген эди. Аны манга эсгериулеринде штабны башчысы Ройтберг айтханды.  

- Жигит лётчигибизни юсюнден   художестволу кино тюшюрюрге деген мурат а бармыды?

- Керти айтаса, аны салдырыргъа боллукъду. Ленинградда «Балтийское небо» деген кино чыгъарылгъанды. Ол Алим къуллукъ этген полкну юсюнденди. Алай анга бирле бюсюремегендиле, жигитлени   атларын, тукъумларын тюрлендиргенлери ючюн.  

 Былайда Измаил Кожемовну сагъыныргъа сюеме. Ол Къабарты-Малкъарданды, кеси да аскерчиди. Отставкагъа чыкъгъандан сора  киностудия къурагъанды, документли фильмлени режиссёруду.  Аны бла бирге Балтий тенгизге чыкъгъанбыз, хауада съёмкала  бардыргъанбыз. Ол документли-художестволу фильм алдырады, аны жылны ахырына дери бошап чыгъарыргъа мурат этеди.

- Таулу миллет Уллу Ата журт урушда кёп батыр уланларын  тас этгенди. Аланы арасында уа Совет Союзну Жигитине кёргюзтюлгенле да бардыла. Жарсыугъа, таулу миллетге кир жагъылып, алагъа бийик къырал саугъалары берилмей къалгъанды. Алай кертилик тохташып, алтын Жулдузлары  къайтарылыргъа тийишлиди. Сиз анга къалай къарайсыз?

- Сагъыш бир этигиз, урушну аулакъларында къан тёкген жашланы аталарын-аналарын Орта Азиягъа кёчюргенде, атлары башха миллетлени аллында аманнга айтылгъанда, халкъны даражасы алай тюшюрюлгенде, аскерчилерибизни жюреклери къалай сыннган болур? Алимни атасы бла анасы кёчмезге эркин эдиле. Алай Юсюп миллетимден айырыллыкъ тюйюлме  деп, халкъ бла бирге болгъанды.  

Жашларыбыз, сёзсюз, саугъала ючюн бардырмагъандыла къазауат,   ата журтубуз, юйюрлерини жалынчакъсызлыкълары ючюн къан тёкгендиле. Мен акъыл этгенден, аланы тукъумлары тюзлюк тохташдырылырын излерге  керекдиле. Бу иш къуралса, миллетни даражасы къалай бийикге кётюрюллюкдю, саулай республикагъа да махтау боллукъду. 

-  Алимни жашы Валерий бла жууукъ байламлыкъла жюрютемисиз?

- Хау, ол кёп жылланы Москвада жашагъанды, шёндю Къабарты-Малкъардады. Алимни жашау къадары къысха болгъан эсе да, аны тукъуму юзюлмегенди.   Жашына уа айтхылыкъ лётчик Валерий Чкаловну атын бергенди.

Валерий кеси да аскерчиди, 30 жыл чакълы лётный аскерледе къуллукъ этгенди, ол санда  Германияда да. Аны да эки жашы бардыла – таматасына Алим деп атагъанды. Экинчиси – Вадим. Алим Москвада, Вадим а Краснодарда Темрюкда турады. Ала  жигит аталарыны, аппаларыны атын бийикде жюрютедиле, даражасын ёсдюргенлей турлукъдула деп ийнанама.  

- Ол къанлы къазауатда Уллу Хорлам  халкъда патриот ниетлени ёсдюреди. Ол шёндю магъаналымыды?

- Артыкъда керекди ол, бютюнда жаш тёлюге. Тютюннге, аракъыгъа, башха осал къылыкълагъа берилмей,  миллетни атын айтдырырча юйретирге керекди аланы. «Ёлюмсюз полк» дегенча жумушла да анга уллу себеплик этедиле, сёзсюз.

Алим спорт бла кюрешгенди, кючлю жаш болгъанды, атасын, анасын, миллетин бек сюйгенди. 24 жылыбызда къайсыбыз жеталгъанбыз аныча бийикликлеге?   Сёзсюз,  ёсюп келген тёлю аны билирге, андан юлгю алыргъа  борчлуду.

- Бир кезиуде аэроклуб ачып, аны атына да Байсолтан улуну  атын берирге деген муратла болгъандыла. Шёндю ол жаны бла иш къалайды?

- ДОСААФ-дан аны юсю бла сёлешген эдиле, алай шёндю тынгылап турадыла. Бир кезиуде аны къураргъа деп къаты кюрешгенбиз. Алай кимни атын берирге тийишлиди дегеннге жетгенде,  даулашла башланнгандыла да. 

 Хау, республикада башха лётчикле да бардыла. Алай аланы арасында СССР-ни Жигити биринчи Байсолтанланы Алимге берилгенди. Андан бек ким тийишлиди?  Бу иш къуралса, жаш адамларыбыз юйренип, парашют бла секирип, аман ишлеген тыйылсала, не хатасы барды? Бу жумушха ветеран организацияла да къайгъырсала   боллукъ эди. 

 Биз эм ариу республикада жашайбыз. Ахшы, огъурлу адамларыбыз бла ёхтемленирчабыз. Бир заманда да уруш болмасын, тамата тёлю сынагъан къыйынлыкъла къайтарылмасынла. Миллетибиз айный, огъурлу, акъыллы, билимли, жигит адамларыбыз кёп болсунла.