Россей кёп миллетлиги бла сейир, аламат болгъанын ангылап, халкъгъа ышаныргъа, ийнаныргъа тийишлидиле

21 май - Кавказ урушда   жоюлгъанланы эсгериуню кюню

 Ёмюр бла жарым жыл мындан алгъа  1817—1864 жыллада бардырылгъан  Кавказ урушну  бушууу бюгюн да унутулмагъанды. Хар жылдан да адыгла жашагъан жерледе, ол санда тыш къыраллада да, 21 майда ол къазауатда  жоюлгъанланы эсгериуню кюню белгиленеди. Алай Кавказ урушну магъанасыны, аны регионну халкъларыны жашауларында жерини юсюнден даулашла бюгюн да тохтамагъандыла.    Тарых бизге къаллай дерсле береди, аладан къаллай оюмла чыгъарыргъа тийишлиди?    Аны юсюнден биз тарых илмуланы кандидаты,   Россейни илмула академиясыны Къабарты-Малкъар илму арасыны гуманитар тинтиулерини институтуну орта ёмюрлени эм шёндюгю тарыхны секторуну башчысы Заурбек Кожев бла ушакъ этгенбиз.

- Заурбек Анзорович, сиз тарыхны тинтиу бла профессионал даражада кюрешесиз. Бюгюнлюкде, ол къазауат бошалгъанлы жюз бла жарымдан аслам жыл озгъандан сора, ол ишлеге къаллай багъа берлик эдигиз?

- Адам улуну жашауунда магъаналы ишле, Кавказ уруш, Октябрь революция, граждан неда Уллу Ата журт уруш болсунла,   барысы да терен тинтилирге, жик-жиги бла сюзюлюрге, не гитче жумушлары да ачыкъланыргъа керекдиле. Алай болса, шёндюгю тёлюлени ата-бабаларына, озгъан ёмюрлеге  соруулары азыракъ боллукъдула. 

Аны бла бирге уа  миллетим  ол кезиуледе сынагъан къыйынлыкъла жарсытханлай турадыла. Кёп халкъ къырылгъанды,  къалгъанлары уа киши жерлеге къысталгъандыла.  Сёз ючюн, мени тукъумуму адамларыны асламы тыш къыраллада жашайдыла. Алай, насыпха,  ала бла байламлыкъла жюрютюрге онгубуз барды.

Бизни ата-бабаларыбыз жашауларында, тарыхда болгъан магъаналы ишлеге жырла тагъып болгъандыла. Мен  акъыл этгенден,  Кавказ урушну ачыкълагъан халкъ чыгъармаланы арасында    «Къабартыгъа кече чабыууллукъ этиу» деген жыр энчи жерни алады. Анда 1779 жылда бардырылгъан жетиайлыкъ къазауатны юсюнден барады сёз.    Озов-Моздок аскер ыз да ол  ишледен сора къуралгъанды. Кавказ урушну баш сермешлери   былайда болгъандыла.

- Кавказ урушну сылтаулары толусунлай тинтилгендиле деп айталлыкъмысыз?

- Тарыхны  политика бла байламлы  этиу тёреге айланнганды.  Сёз ючюн, Октябрь революциядан сора  илмулагъа сейир бек ёсген эди. Ол кезиуде Кавказ урушха къара халкъны жалынчакъсызлыгъы ючюн кюрешгеча, байлагъа къажау къымылдаугъача къарап башлагъандыла.

 СССР-де уа къырал патриотизмге баш магъана берилгенди. Аны ючюн урушну      диннге къажау кюреш бла байламлы этгендиле.  Иймам Шамильни Британияны, башхалары уа Тюркню агентиди деп терслегендиле.

Кертисин айтханда, къазауат не жаны бла да тинтилгенди дерча тюйюлдю. Халкъланы   бир бирлерине, ол угъай, къыралгъа окъуна даулары да ма аны бла байламлыдыла.  Мен акъыл этгенден, Кавказ урушну терен тинтирге, аны бла бирге уа жамауатха кенг белгили этерге керекди. Бизни регионда болмаса, уллу къыралыбызны халкъыны асламы    Кавказда уруш болгъанын, анда къаллай бир халкъ жоюлгъанын билген да этмейдиле. Кеси къыралыбызны тарыхындан эсе Шимал Америкада индеецле  къалай зорланнганларын  терен билгенча кёрюнеди. Бирле  Шамильни атын эшитгендиле, алай аны юсюнден  тынгылы хапарлары барды дерча тюйюлдю.

Кавказ уруш а Россейни кесинде болгъанды, ол  къанлы эмда ёмюрден аслам баргъан къазауатды. Аны сылтаулары, кёрюмдюлери сюзюлселе уа,   Кавказда къаллай политика бардырыргъа керекди,  проблемаланы къалай тамамларгъа тийишлиди дегенча соруулагъа жууапла табыллыкъ эдиле.

- Бир-бир политика, жамауат кючле Кавказ урушну, аны кёрюмдюлерин кеслерине таплыкъгъа хайырланыргъа кюрешгенлери тюзмюдю?

- Аны проблематикасын  алимлеге къояргъа   алыкъа эрттеди. Нек дегенде  Кавказ урушну ауазы шёндю  да эшитилгенлей турады, даулашла да андан чыкъгъандыла.   Аны ючюн,   сюйсек-сюймесек да, жамауат къауумла аны кеслерине тап болгъаныча ангылатырыкъдыла. Алай халкъны башламчылыкъларындан къоркъургъа уа керекмиди? Адамлагъа жарсытхан затланы ачыкъ сюзерге, кеслерини оюмларын айтыргъа онг берилирге тийишлиди.

Кавказ урушха уа бир кёзден къараргъа, бир оюм болургъа онг жокъду. Сёз ючюн, Москвадан, Санкт-Петербургдан, башха   шахарладан  анга Кавказны  Россейге къошуугъача къарайдыла. Алай мында уа оюмла башхадыла – халкълагъа зорлукъ сынатылгъан, къанлы уруш болгъанын айтадыла. Башында сагъыннган жырда уа быллай сёзле бардыла: биз ол къыралда туумагъанбыз, ол бизни сындырыргъа, зорларгъа сюеди. Алай эсе уа, анга къажау тургъанбыз.  

Алай 18-19 ёмюрле колониальный политиканы заманы болгъанын да унутургъа жарамайды. Жерле ючюн Британия, Франция, башха уллу къыралла да къазауат бардыргъандыла. Бюгюнлюкде уа россейлиле бир бирлерине ачыкъ болургъа, кёзден кёзге уялмай къараргъа сюе эселе, проблемаланы юслеринден айтыргъа, аланы сюзерге, къутулууну жолларын излерге керекди.

- Быллай болумда   жаш тёлюню къалай юйретирге тийишлиди?

- Орус айтыудача – озгъан ишни сагъыннганны - бир кёзюн, унутханны уа - эки кёзюн да чыгъар. Тарыхны унутургъа жарамайды, алай аны бла бирге уа ётюрюкледен къутулургъа керекди. Россей Кавказгъа къуру уруш келтиргенди деген да терсди, регионну айныуунда кёп кюч салыннганды. Алай бизге ол уруш  ырахатлыкъ, къолайлыкъ бергенди деп тургъан да тюз тюйюлдю.

Бюгюнлюкде уа Кавказ урушну сылтаугъа тутуп, къыралыбызгъа къажау  кючле аны  Россейни чачыуда хайырланыргъа боллукъдула дейдиле. Алай кесибизни арабызда даулашла, ангыламаулукъла болмасала, бизни бир тыш кючле да тюйюшдюраллыкъ тюйюлдюле.   

- Тарыхны ачыкъ этиу къыралда Кавказгъа кёз къарамны тюрлендирирге боллукъмуду?   

- Жангылыргъа боллукъма, алай генерал  Барятинский айтхан болур дейме,  Кавказ –   Россейни тарыхыны эмда келир жашаууну жартысыды, деп. Ол а Кавказ урушну бошагъанладан бириди, Шамильни жесирге да ол алгъанды.

Кертиди Пётр патчахны заманындан бери кавказ халкъланы сейирлери Россей Империягъа бурулуп эдиле. Бюгюнлюкде уа биз бир къыралны ичинде жашайбыз. Алай федерал арада Россей кёп миллетли болгъанын, аны хар халкъыны да кесини энчиликлери, культурасы сакъланнганларын унутургъа жарамайды. Битеу энчиликлени унутдуруп, бир миллетни къурау жаны бла сынауубуз болгъанды совет заманлада. Алай  ол кесини магъанасызлыгъын кёргюзтгенди.

Мен акъыл этгенден, къыралны оноучуларына Россей кёп миллетлиги бла сейир, аламат болгъанын  ангылап, халкъына ышаныргъа, ийнаныргъа тийишлидиле.  Ма ол заманда тохтарыкъдыла кавказлыланы аманлагъан хапарла.  

 - 21 майда бушуу ишлеге къатышыучумусуз?  

- Хау,  халкъым бла бирге ол къазауатда жоюлгъан адамларыбызны сагъынама, ала ючюн дууа тутама.  Ол жумушла уа   уллу сынауладан, къыйынлыкъладан ётерге тюшгенине, халкъ чачылып, тюрлю-тюрлю къыраллада жашагъанына да къарамай,    кесин сакълагъанына, тарыхын унутмагъанына шагъатлыкъ этедиле. Адамгъа уа бу жашауда не зат керекди – мамырлыкъ, айныу, ырахатлыкъ, кесинги миллетлигинги сакълау. Мен аны битеу кавказ халкълагъа тежейме.

 

Ушакъны Тикаланы Фатима бардыргъанды.
Поделиться: