Адамлыгъын сакълагъан, намысны билген, эринмеген, алгъа итиннген не муратына да жеталлыкъды

Электрон  промышленностьну эмда РФ-ни бирикдирилген электрический системасыны сыйлы къуллукъчусу, КъМР-ни сыйлы энергетиги   Ахметланы Нохну жашы Азиратали урунуу жолун заводда слесарьны шекертинден башлап, къоруулау промышленностьну  предприятиясыны башчысына дери кётюрюлгенди. Къыралыбызгъа къыйын 90-чы жыллада халкъ депутат болуп  да тургъанды. 2005 жылгъа дери КъМР-ни отлукъ эм энергетика министрини къуллугъунда ишлегенди.   Бюгюнлюкде ол пенсияда эсе да, юйде тынчайып олтурмайды – ол КъМР-ни Парламентини спикеринде жамауат советни келечисича республиканы жамауатына, экономиканы айнытыуда магъанлалы эсгертиуле чыгъарыу ишге тири къатышады.   

                                              Окъургъа, билим алыргъа итиннгенди

Азиратали Ноховични жашау жолуну юсюнден шартланы окъугъанымда, ол  озгъан ёмюрню 60-чы жылларында Новочеркасскда электровозла чыгъаргъан заводда слесарьны шекерти болуп ишлегенин кёргенимде,  сейирге къалгъанма.  Киши жеринден туугъан журтуна энди къайтхан малкъар халкъны уланы  ол белгили предприятиягъа къалай тюшгенди?

Ахмет улуну бизге айтханына кёре, ол Новосибирскде электротехника институтха окъургъа кирип, ол жаны бла билим алыргъа умутлу эди.  Алай ол заманда къыралда быллай жорукъ болгъанды: бийик билим алыргъа сюйген жаш адам аскерде къуллукъ этмеген эсе, неда аны ишчи стажы жокъ эсе, окъуугъа кирирни аллында  предприятияладан биринде жыл бла жарым ишлерге тийишлиди. Ким биледи, ол заманнга кёре тюз оноу болур эди.   Алай бла жаш адамны сайлагъан усталыгъына кёре ишлеяллыгъын бла къаллыгъын сынаргъа, оюмларгъа,  сагъыш этерге заманы болгъанды.   

60-чы жыллада  Новочеркасскда заводланы ишчилери къаугъа ачып, орамгъа чыкъгъанларыны юсюнден кёп айтылгъанды, жазылгъанды. Ол къаугъа таулу жашны къадарын тюрлендирирге аздан къалгъанды.

- Иш а былай болгъанды. Заводда бармагъымы ачытама. Слесарьны жумушларын  толтуралмагъаным себепли, къагъыт жумушла бла жубанып турама. Алай эте, бир жол заводну клубуна тюшеме. Анда уа бир жаш адам къызыл къумачда  не эсе да бир зат  жаза турады.  Ол заманда 1 майда неда 4 ноябрьде митингледе, демонстрацияла  болуучу эдиле. Чакъырыула алагъа керек сунуп, мен да  бир жазып кёрейим, деп тилейме.  Алай бла кёп лозунгла жазгъанма, аланы магъаналарыны юслеринден  сагъыш да этмей. Жаланда бири къалгъанды эсимде: «Сталин, тур! Эт -36 сом, жау а ахырда жокъ»,-деп эсгереди бизни ушакъ нёгерибиз.

Ала  ишчиле къаугъагъа хазырлагъан чакъырыула болгъанларын ол артда ангылагъанды. Аллай ишлери ючюн жашны тутаргъа да боллукъ эдиле, алай заводда анга иги кёзден къарагъанлары болушханды. «Артда, 90-чы жыллада, репрессиялагъа тюшген халкъланы реабилитациялары жаны бла комиссияны къауумунда болгъанымда,  Къоркъуусузлукъ комитетден келтирилген документледе кесими тукъумуму да тапхан эдим…»,-дейди Ахмет улу.   

Институтдан сора жашны аспирантурада къоядыла, Россейни илмула Академиясыны Новосибирскде  бёлюмюне жибередиле. Бу илму учреждения уа саулай шахарды, ол кезиуде къыралда бек даражалы жерледен бири болгъанын айтыр кереклиси болмаз. Таулу жаш кеси да илмугъа бек тартыннганды,  окъуугъа онгу, хунери да бар эдиле.  Алай къадар кесича оноу этеди, атасы Нох къыйын ауруп, Азираталиге туугъан журтуна къайтыргъа тюшеди. Охо, бир жылчыкъ кечинейим да артха къайтырма деп ышанады, алай жашау а кесича оноу этгенди.

                                                  Ишчиден биригиуню башчысына дери

Жукъ да ишлемей а къалай турлукъ эди урунургъа юйреннген жаш. Ол Нальчикде жарым проводник приборланы заводуна барады. Юч айдан тамата инженер, энтта юч айдан цехни таматасы, къысха замандан баш инженерни орунбасары болады. Андан сора уа  баш инженер, заводну директору, артда уа «Элькор» биригиуню генеральный директоруна дери ёседи.   

Ол заманда республиканы экономикасыны бюджетин юч предприятие толтургъандыла дерге боллукъду: «Промстрой», анга башчылыкъны Виктор Попович этгенди, Тырныауузну тау-байыкъландырыучу комбинаты, директору Борис  Блаев эмда Нальчикде жарым проводник приборла заводу. Ала бирикдирилип къуралгъан эди «Элькор».

Алай 90-чы жылла къыралны, аны бла бирге уа республиканы экономикасын да бузадыла.  Къоруулау промышленностьну продукциясына сурам азаяды. «Заводда ишлеген инженерлени   тыш къыраллы предприятияла   кеслерине  къууанып  алгъандыла. Бюгюнлюкде республикада предприятияланы жангыртыуну юсюнден кёп айтылады.  Алай анда ким ишлерикди? Бир инженерни окъутур ючюн бек аздан беш жыл керекди.  Мен ишлеген кезиуде заводда 3500 инженер болгъанды, аланы санында профессорла, илмуланы кандидатлары да. Бюгюнлюкде ала Европададыла, Израильдедиле»,-деп эсгереди ол.  

Дагъыда заман тюрленнгенди, микроэлектроника алгъа уллу атламла бла баргъан илмуду,  нанотехнологиялагъа  уллу магъана бериледи.  Алай Нальчикни заводу аладан артха къалгъанды. Болсада бизни ушакъ нёгерибиз айтханыча, заводда кеси заманына кёре  кёп жангычылыкъла сингдирилген эдиле.   

Сёз ючюн, СССР-ни халкъ депутатларыны 20-чы съездини делегатларына саугъагъа хуржунларында жюрютюрча радиоприёмникле этерге заказ бериледиле.   Ол заманда аллайланы жаланда «Филипс» компания чыгъаргъанды. Инженерле, кече-кюн демей, заказны  толтурадыла.  Сагъыш бир этигиз, ол къаллай уллу атлам болгъанды – ол кезиуде ючканаллы радиоприёмникле   фатарлада энди салынып башлагъан эдиле, заводну инженерлери уа хуржуннга сыйыннганланы хазырлагъан эдиле къысха заманны ичинде.

                                                         Къыйын 90-чы жылла

Къыралыбызгъа, Къабарты-Малкъаргъа да къыйын кезиуде - 90-чы жыллада – Азиратали Нохович Баш Советни депутатына сайланнганды.  Ол кезиуню депутатларыны  ишлерини энчиликлери недеди?   Баш Совет эки палатадан къуралгъанды. Кандидатлагъа халкъ  бла тюбешип, программаларын кёргюзтюп, ала сайлансала, къаллай тюрлениуле боллукъларын ангылатыргъа тийишли болгъанды. Сёзсюз, ол керти демократиялы айырыула эдиле дерчады.

90-чы жылла къыралыбызны конституциялы мурдору алышыннган, план экономиканы орунуна  рынок къуралгъан кезиу болгъандыла. Алай бу сферала законла бла жалчытылмагъандыла алыкъа. Къабарты-Малкъарча миллет республикаланы депутатларына уа бютюнда къыйын эди ишлеген. Алагъа халкъланы сейирлерин къорууларгъа тюшгенди. Ахмет улу кесини  баш борчуна  политика репрессиялагъа тюшген малкъар халкъны атын тазаларгъа кереклисин санагъанды. Бу иш аны къолундан келгенине уа зор бла туугъан журтларындан кёчюрюлген халкъланы арасында биринчи реабилитация малкъар халкъгъа этилгени да  шагъатды.  

Ол кезиуде Ахмет улу энтта бир магъаналы къуллукъну толтургъанды - ол РФ-ни биринчи президентини Къабарты-Малкъарда толу эркинликли келечиси болгъанды. Аны юсюнден а былай эсгереди:

- 1991 жылда  Борис Ельцин приёмгъа чакъырады да,  республикалада къыралны башчысыны толу эркинликли келечилерини институту кийирилгенин, мен а КъМР-де аны келечисине салыннганымы айтады.   Бу институтну полномочиялары кенг эдиле – регионлада битеу федеральный, регион эмда жер-жерли власть органла  бизни бла кенгешип ишлегендиле. Президентни толу эркинликли келечисини ыразылыгъы болмай, не республиканы башчысы, не правительство бир тюрлю оноу   чыгъаралмагъанды.

Айгъа  бир кере Москвада Кремльде жыйылып, Ельциннге отчётла этип тургъанбыз. Бизге РФ-ни Президентини «кёзлери» деп  да айтыучу эдиле. Тёрт жылны ичинде КъМР-ге кир къондурмагъанма. Не къыйын болгъан эсе, даулашланы, ангылашынмагъан затланы да кеси арабызда сюзгенбиз, тюзетгенбиз,-дейди ол.   

РФ-ни Президентини Администрациясында жер-жерли самоуправление органланы ишлери жаны бла бёлюмюнде кенгешчисини къуллугъунда уа Азиратали Нохович  «Жер-жерли самоуправление органланы ишлерин къурауну битеулю  принциплерини юсюнден» законну жарашдырыугъа къатышханды. Ол а бек къыйналып, уллу чырмаулагъа тюбеп  къуралгъан документди. Анга бюгюн да тюзетиуле, тюрлениуле кийирилгенлей турадыла. Болсада ол жеринде власть органланы ишлерин къурагъан биринчи документ эди. «Мен бу темагъа атап, эки уллу конференция да  бардыргъанма. Алагъа  дунияны 60-дан аслам къыралындан  3,5 минг специалист къатышхан эдиле»,-деп эсгереди бизни ушакъ нёгерибиз.

                                             Атамы сёзлери бюгюн да эсимдедиле

Ушагъыбызны аллында  Азиратали Нохович атасын  сагъыннганда, бетине жылыулукъ ургъанын эслеп, аны юсюнден сормай болмагъанма. «Малкъар халкъ оюмлуду, акъыллыды. Атам Нох да аллай къартладан бири болгъанды. Аны айтхан сёзлери бюгюн да эсимдедиле. Ол адамлыкъны, намысны-сыйны салгъанды алгъа.  Бизни ишлерге, туугъан журтубузну сюерге юйретгенди»,-деп жууаплайды ол.  

Таулу миллетни кесини энчи ышанлары  бардыла – ата журтха, тукъумгъа кертичилик. Ахметланы Нох а  Къыргъызстанда  уллу къуллукълада ишлегенди – колхозгъа, Ош эм Жамбул областьланы заготуправлениясына башчылыкъ этгенди.  Болсада бу уллу къуллукъгъа къарамай, битеу халкъ бла бирге Кавказгъа   къайтханды.  Ахметланы жолгъа ашырыргъа  эл саулай чыкъгъаны таматагъа этилген хурметни белгисиди.  

Бир жол а атасы: «Санга Нохну жашы Азрет демей, манга Азретни атасы Нох деген кюн менден насыплы болмаз», - дегени эсиндеди. «Республиканы алгъыннгы президенти  Валерий Коков бла Кёнделеннге барабыз. Атам элни таматасыча къонакълагъа тюбейди.   Валерий Мухамедович биргесине болгъан адамлагъа бурулуп, бу  Азретни атасы Нохду, деп танышдырады. Атам аны эшитгенинде, бек ёхтемленнген эди»,-деп эсгереди ол.   

Ата-анагъа сакъ болуу, аланы сокъурандырмау, жашауларын балча татлы этген  – олду  хар баланы  да борчу. Азиратали Нохович  кеси да эки жаш   бла къыз ёсдюргенди.  

Бюгюнлюкде ол пенсияда эсе да, жамауат иш бла кюрешеди. Дагъыда эрттеден да сюйген  философия илмуну сюзерге онг табылгъанды.  Конфуцийден башлап, Фрейдге дери илму теорияланы окъуй, философия – къыйын, алай сейир илму болгъанына тюшюннгенди.   

Аны библиотекасында 20 мингден аслам китап барды. Алай шёндюгю жаш тёлю  окъургъа сюймегенине  жарсыйды акъсакъал. «Алгъын тёлюле китап бла бирге  жукълагъандыла, энди уа гаджетлерин кетермейдиле къолларындан. Аланы чыгъарыугъа мен да салгъанма къыйын, алай ала адамны акъылын бузарыкъларын  билсем, ахыр да кюрешмез эдим»,-деп лакъырда этеди ол.

Ушагъыбызны ахырында Азиратали Нохович жашауу къалай къуралгъанына ыразы болгъанын, жукъ да тюрлендирмезлигин айтады. «Жюрегим мюлк ишге, производствогъа тартханлай къалгъанды, предприятиямы, анда ишлеген коллегаларымы    тюшюмде окъуна кёреме. Ахырында айтырыгъым  - адамлыгъын сакълагъан, намысны билген, эринмеген,  алгъа итиннген не муратына да жеталлыкъды»,-дейди ол.