«Ол къыйынлыкъны сынагъанлагъа болушургъа къолдан келгенине бек къууанама»

26 апрель – Техноген, ядер авариялада ачыгъанланы эсгериуню халкъла аралы кюню

Быйыл Украинаны Чернобыль шахарында атом электростанция атылгъанлы 35 жыл толады. 1986 жылны жайы  адам улуну тарыхында ёмюрлеге къалгъанды. Чернобыль АЭС бек кючлю, къыйын экология палахха саналады, аны хатасы бюгюн да кетерилмегенди эмда табийгъатха къаллай заран жетдирилгени толусунлай тинтилмегенди.

Тырныаууздан шахтачы Кучмезланы Алийге уа ары эки кере барыргъа тюшгенди. Биринчи кюнледе уа ол эмда биргесине баргъан тёрт шахтачыгъа атылгъан реакторгъа тоннель къазып, ары быргъыла тартыргъа тюшгенди.

РФ-ни Президетини Указы бла уа ол кюнледе бет жарыкълы уруннганы ючюн Кучмез улу Мужество орден эмда Ата журтну аллында къыйыны ючюн орденни 2-чи даражалы майдалы бла саугъаланнганды.

Ата журт  бла партия  буюргъандыла

- Жаланда Бориспольну аэропортунда чёкгенибизде ангылагъанма бир уллу къыйынлыкъ болгъанын. Ол бизнича ишчиледен толу эди. Артда Чернобыльге жетгенибизде уа бютюнда бек жунчудум – шахарда бир адам да жокъ, юйлени терезелери къангала бла жабылып. Тюз бир къоркъуулу жомакъгъа тюшгенча болгъанма. Жолда уа бир къарт тышырыугъа тюбейбиз да, ол а, жашларым, нек келдигиз.  Мында атом станция атылгъанды, ол эки Хиросима тенгли болур, деген эди,-деп эсгереди 33 жыл мындан алгъа болгъан къыйынлыкъны ушакъ нёгерибиз.

Бизни жигитибиз ол кезиуде тау-байыкъландырыучу комбинатда шахтачы болуп ишлегенди. Ол кюнледе смен да бошалгъынчы аны тамата инженерге чакъырадыла да, командировкагъа барлыкъса, деп билдиредиле. «Биргенге ышаннгылы 4-5 адамны ал да хазыр болугъуз, дейдиле. Къайры барабыз, не жумуш толтурлукъбуз деген соруума уа, ол Ата журтну бла партияны буйругъуду, деп кесгин айтып къоядыла. Быллай сёзле бла уа ол кезиуде бир адам да даулашмагъанды»,-дейди ол.

Экинчи кюн а шахтачыланы Нальчикге Правительствону юйюне кенгешге келтиредиле. Залда уа алача ишчиле кёп эдиле. Республиканы оноучулары сёлешип, аланы жигитле болургъа, Ата журтубузну, республиканы атларына кир къондурмазгъа, жигер ишлерге чакъырадыла. Алай, биягъы,  къайры баргъанларын, къаллай буйрукъ толтурлукъларын а ангылатмай ашырадыла.

Атылгъан реакторну тюбюнде 

Ма алай тюшеди Алий   Чернобыльге. Битеу да бирге уа Къабарты-Малкъардан атом станцияда аварияны хатасын кетерирге 2500 адам кетгендиле. Алагъа   асламында техниканы, 3-чю блокну отоуларын тазалау, бетон къуюу дегенча ишле бла кюреширге тюшгенди.

Тырныауузчу шахтачылагъа уа жууаплы эм къыйын жумушну ышанадыла – атылгъан реакторну тюбюне тоннель салып, быргъыла тартыргъа. Алай къаялада ишлерге юйреннген усталагъа зыгъыргъы, юзмезни тешерге, аны кючлерге тюшгенди. Юч кюнден а алагъа болушлукъгъа Туладан коллегалары келедиле. Ала уа быллай болумда ишлерге сынаулары болгъан шахтачыла эдиле.

Кюннге  юч сагъат ишлегендиле – 20-30 минут урунуп, ызы бла солуп. Алай биринчи кюнледен окъуна адамла халлары аманнга кетгенин сезип башлайдыла. «Эки кюнден санларымда радиация 2400 рентгеннге жетеди. Башым асыры ауругъандан, эсими ташлар чекдеме. Ичим а кюйюп баргъаннга ушагъанды. Бизге радиация санлагъа къаллай хата келтиргенин ангылатмагъандыла. Бирле атом къыйынлыкъланы кетергенлени урушда аскерчиле бла тенг этедиле. Алай къазауатда душманны  билесе, ол санга атдырыргъа хазыр болгъанын ангылайса. Мында уа душман жокъ, алай Чернобыльден саулугъун тас этмей бир адам да къайтмагъанды. Бу украинлы шахар бизни къадарыбызны тюрлендиргенди, жашауубузну къыйынлыкъладан эм сынауладан толу жолгъа айландыргъанды»,-дейди ветеран.

КъМР-ден ол къыйынлыкъгъа кетгенледен 2013 жылны шартларына кёре сау жаланда 740 адам къалгъан эди. Ол санда Тырныаууздан чакъырылгъан 268 ветерандан жаланда 19-су сауланы арасындадыла. Кёпде 40-50 жылгъа дери да жашамай ауушхандыла, деп жарсыйды Кучмез улу. 

Бирле ол кюнледе кёрген къыйынлыкълагъа жюреклери жарсып, санлары асыры ачытхандан ичип башлагъандыла. «Хау, аракъы бир аз заманчыкъгъа унутдурады хар нени да, алай ол жюрек къыйынлыкъны сау этмейди,-дейди тамата. - Мени бир нёгерим да алдатхан эди кесин ичгиге. Нек этесе былай дегенимде, ичмесем кесими ёлтюрюрге жетеме, деген эди. Аллахны ахшылыгъындан, анга болушургъа къолумдан келгенди. Бюгюнлюкде уа ол юйюрю бла Ростовда жашайды. Сёлешсе, хар заманда да ыразылыгъын айтыучуду».

Сертификатла 10 кюнню ичинде тамамланнгандыла

 Чернобыльден къайтхандан сора уа 12 жылны ичинде Кучмез улу Тырныауузда атом аварияланы хатасын кетергенлени биригиуюне башчылыкъ этип тургъанды. Бу кезиуде уа къыралда тёртюнчюле болуп, чернобыльчилеге эсгертме салдырыргъа къолдан келгенди. Ызы бла ол «Союз «Чернобыль» жамауат организацияны КъМР-де бёлюмюне таматалыкъ этип тургъанды. Бу кезиуде уа ол Юг федерал округда бек иги организациягъа саналгъанды.

Бу къуллукъда анга адамлагъа болушургъа онгу болгъанына бек къууанады. Биринчиден, ветеранланы жашау халларын игилендиралгъаны бла ёхтемленеди. Очередьде уа 109 адам болгъанды. Алай жылгъа жаланда бир фатар бёлюнюп,  адамлагъа 10-15 жыл сакъларгъа тюшгенди. Бирле уа ол къууанчны кёрмей ауушхандыла.

Кучмез улу Къырал Думада КъМР-ни депутаты Васильев бла тюбешип, андан болушлукъ тилейди. Ол а РФ-ни Президентини Администрациясына билдиреди чернобыльчилени жарсыуларын. Къысха замандан Алийни Москвагъа чакъырып, 57 фатаргъа сертификатла бередиле. «Адамланы чакъырып, аланы юлешгенимде, манга кёпле ийнанмагъандыла. Алай сертификатла он кюнден тамамланнган эдиле. 2014 жылгъа уа очередьде жаланда 27 адам къалгъанды,  алагъа да болушургъа хазыр болгъанма. Алай ол кезиуге организацияны   бёлюмюн жабып, аны башчысындан кетип къалгъанма»,-деп жарсыйды бизни ушакъ нёгерибиз.

Терслик жокъду

Чернобыльчилеге аварияны кетергенлери ючюн компенсация тёленип, ызы бла уа ахчаны артха сыйырылгъаны бла байламлы даулашла кёплени эслеринде болурла. Ол кезиуде Кучмез улу да хыйлачылыкъ этгени ючюн терсленнгенди. Алай, аны айтханына кёре, ахча ветеранлагъа тюз берилгенди, аны Адамны эркинликлери жаны бла европалы сюд да тохташдыргъанды.

 Болсада тарыгъыуладан, асламлы информация органлада статьяла басмаланнгандан сора ахчаны сыйырыу тохтатылгъанды. Алай ол кезиуге уа Кучмез улу юйден чыгъаргъа эркинлиги болмай, жыл бла жарым  тутулуп тургъанды.  «Мени башхаланы ахчаларын  алгъанма деп терслегендиле. Алай ол адамла бир капеклерине да тиймегеними айтхандыла. Аллахны аллында тазама, менде бир терслик жокъду. Болсада  атымы жамауатны аллында аманлыкъчыгъа чыгъарып, бедишлик болгъанма. Ол даула мени кёлюме бек тийгендиле. Аны ючюн а андан ары ишлеригим келмей, организациядан кетип, аны жабып къойгъанма»,-деп чертгенди ол.

Алай бла 2014 жылдан бери чернобыльчилени жарсыулары тамамланмайдыла.  «Алгъын биз 26 апрельде бирге жыйылып, ашхана къурап, тюбешип, ушакъла бардырыучу эдик. Энди уа чернобыльчилени бир адам да эсге   тюшюрмегеннге ушайды. Ол санда бизни жыйылыуларыбызгъа келип тургъан бир-бир къуллукъчула да»,-дейди ол, кёлю толуп.

ЧАЭС-ни хатасын кетергенлени алгъышлай, ол барысына да саулукъ, узакъ ёмюр тежейди. «Атом станцияла керекдиле, ала учуз энергияны чыгъарадыла. Алай ала адамгъа, табийгъатха да къоркъуусуз болургъа тийишлидиле. Мындан ары уа дуния башында ол биз кёргенча къыйынлыкъла болмай, бу ариу табийгъатыбызны ёсюп келген тёлюлеге тазалыкъда жетдирирге Аллах онг берсин»,-дейди  ветеран ушагъыбызны ахырында.