Алибек

Текуланы Жамалны «Ёксюз» повестинден юзюк

Алибек жаз башы кюнлени биринде Тёбен элни ортасында алгъын  клубну мекямындан башха журт болмаучу майданда машинадан тюшдю. Тёгерек айланып, санагъан этгенча, элге акъырын къарап чыкъды да, адамла чачылгъандан сора, намаз этерге тебирегенча тобукъланып, жерни уппа этди. Терк окъуна аягъы юсюне турду  да, эринлерин  ариулап, улоу айланмагъанын кёргенден сора, артмагъын умбашына тагъып, тарны тамагъын тутуп, ёрге айланды, жаш адам ча тири атлай, аякъ тюбюнде чёп сындырмай. Район ара этген эселе да, алгъыннгы даражасын  къайтарып, инсан къымылдагъанына кёре эл алыкъа толу жыйылмагъанын, от жагъалары сууугъанлай тургъан, жарты оюлгъан чорбатла иелерин сакълай, мудах сюелгенлерин кёрген эди Алибек. Жол нёгер сакълай турмай, туугъан элин, юйюрюн кёрюрге, аладан тансыгъын алыргъа ашыкъгъаны да аны ючюн эди.

Жолну уа унутмагъанды Алибек, аны хар жингиригин, ёрюн, энишин да, ташын, терегин, чучхурун, шауданын да алай  бош атлап келмейди ол, къанатла битип, учуп келеди, аякъларын жерге жетдирмей, арыгъан, талчыгъан дегенни билмей, эки элни арасындагъы жолну хар ташын-терегин къол аязы бла сылай, уппа эте, аладан кюч ала. Тансыгъын алай бла алады Алибек ансы,  къарагъаны бла къандыралмайды суусабын.

Тюрленнген зат жокъду мында. Хар не да жериндеди. Черек да, тарлыкъдан эрикннге чыгъаргъа ашыкъгъанча,  жюйрек саркъады. Чукуйбаш таула да, кириш-кириш тутуп, къадамала болуп сюеледиле. Бу жол ала жангыз ауузгъа  жан кирип, тириле башлагъанына сагъайып къарагъанча  кёрюнедиле Алибекни кёзлерине.

Жолну эки тенгине жете келген жерде чучхурчукъ болуучуду, ташдан ташха секире, шош «жырчыгъын» эте,  бийикден акъгъан, жаз иссиледе окъуна ассыры сууукъдан тишлени бурдургъан. Анга дери  Бир къычырымдан кёп къалгъан болмаз дегенде, ыранлагъа жортур ёрлеучю, кийик къууучу жашлыгъындача, атлашын терклендирди. Суусап амалсызындан угъай, хар келгеннге къууанып, шорха «жырчыгъы» бла тюбеучю чучхурдан тансыгъын алыр ючюн, аны кёз жашча таза, бузча сууукъ суудан ичип къанар ючюн.

Чучхургъа жетеме  жингирикден бурулгъанлай дегенинде, Алибек  атлашын шош этди, ууда айланыучу заманындача. Чучхурчукъну шорха  тауушчугъун  эшитирге сюйюп, къулакъ салды. Ол да талай замандан бери аны жокъламай тургъан шагъырейи келе тургъанын кёрюп къууаннганча, эрттедегили «жырчыгъын» жырлай, жарыкъ тюбеди Алибекге. «Залимликни бугъоуун юзюп къайтдым санга Аллахны ашхылыгъындан, жаным-кёзюм. Экибиз бир бирни кёрмей тургъанлы жыйырма жылгъа  къарт болдум, тырмы басды бетими, башымда къара тюк къалмады. Сени уа  тюрлендиралмагъандыла жылла, тураса алгъынча ариулай, тирилей. Шош «жырчыгъынгы» жырлай, - деди да Алибек  акъкъалай аякъны толтуруп, тауусхунчу дери солумай ичди.  Ол да тамамлыкъ этген эди анга, алай бир аякъ бла тохтап  къалыргъа кёзю  къыймай, экинчи кере да алып, ахыр  тамычысына дери къоймай ичип, аякъны жерине салды да,  ийилип,  чучхурчукъну жашил «тюк» басхан ташларын кезиу-кезиу уппа этип чыкъды.

Дагъыда кетип  къалмады Алибек алайдан.  Жолоучу адам олтурду. «Огъары элни адамын саулай къойгъан болурму, огъесе угъаймы? Юйдегим, сабийлерим къайталгъан болурламы халкъ бла бирге?» – деген сорууланы бере кеси кесине. Болсада  ол алагъа  жууап табаллыкъ тюйюл эди былайда не кёп олтурса да.

Кюнню кёзю тау тёппеге элине башлагъан кезиуде Алибек ёрге баргъан тар орамчыкъ бла келе келип, эл башында к ъаягъа тирелип тохтагъан чырпылы тёшге къысылып ишленнген  чорбатыны аллында,  алгъын сехле болуучу жерде тохтады.  Кёп сюелди алайда сагъышлы болгъанлай. Эшиги-терезеси болмай эрттеден бери атылып тургъан  журт да, бу былайда сюелген  кимди, не керекди анга мында дегенча, иесине сокъур кёзлери бла мудах  къарагъанлай турады.

Алибек суннганча тюйюл эди иш. Аны  алайлыгъын эл къыйырына жетгенлей о къуна кёрген эди, от жагъала суууп тургъанларын, къара кёмюр болуп.

Бу юйню иеси келгенине къууаннганча, бир бирлерине кеси тиллеринде бир затла жаншай, чуу-чууларын тохтатмагъанлай, хауаны шууулдатып, ары бла бери учуп айланнган  чорбат чыпчыкъладан башха жан  къымылдамагъан арбазыны шош атлай кирди Алибек, жюреги эки тюрлю бола, аны жарсыулу къадарыны азап жолу тауусулгъанына къууана эсе да, бирде уа юйдегисин, сабийлерин ёшюнюне къысып, аланы хар бирини  бетлерине къарап,  ауазларын эшитип, тансыгъын алыргъа  ашыкъдыргъан умуту болмай къалгъаны ючюн  мудахлыкъ хорлап.

Бек алгъа Алибекни кёзю атасы Татыу эфенди олтуруучу тыпыр ташха жетди. Энишге ийилип, къол аязы бла сылай кетип, кюнде жылынып  тургъан ташха олтурду, эки аягъын да созуп. Жылы таш анга анасы тёшеучю къуш тёшекден да жумушакъ кёрюндю. Алай олтургъанлай, атасыны  сыфатына кёз аллына келтирирге, аны бетин энттада бир кере кёрюрге сюйдю. Саулай ауузда аты айтылгъан эфенди эди Татыу хажи, узун  бойлу, акъбет, акъсакъал киши, фатыуаларына жамауатны тынгылата да, ийнандыра да билген. Араб тилни иги  билгени себепли Къуранны окъугъанына  адамла сюйюп тынглап болгъандыла, жюрек сырларын къозгъап, ариу жыргъа тынгылагъанча. Тюркню, Арапны да жаяу къыдырып къайтхан. Насыпдан да юлюшсюз болмагъан. Бирсиле кёрген азапны  кёрмей, кюймей-бишмей, саула ёлгенлеге сукъланнган зулмучу ёмюрню ачылыгъын сынамай  алышхан эди  дуниясын, жюрек тазалыкъ, тюзлюк ючюн къадалып кюрешген асыл дин ахлусу адам.

Кёп олтурду ёрге турлугъу келмей атасыны ташындан Алибек, къудуретден тансыгъын, суусабын къандыралмай, къайда эсе да кёзкёрмезде атсыз оба болуп къалмай, атылып тургъан  журтунга жан сал деп, къайт аргъан Аллахха шукур эте, юйюрю: ёз халалы, эки кёзю – эки къызы Алима бла Салима, артына сакълагъан жангыз жашы Солтан сау-саламат къайтып, барысы да бирге жыйылып, эски журтха жангыдан от тиргизириклерине ийнана.

«Ма ол кюннге жетсем къанарыкъды суусабым ансы, ары дери сау черек барса да къаналлыкъ тюйюлме ичим бла» - деди да кеси акъылында, олтургъан жеринден ёрге хылыф туруп, къургъакъ чырпы, къаура, агъач жаркъа табылыннганны ашыгъышлы отжагъагъа жыйып, терк окъуна от тиргизди. Ала чыр-чыр этип, атыла-чачыла келип, терк къабындыла. Атылып къалгъан ачыуундан къара кёмюр болуп тургъан отжагъагъа жангыдан жан кирди. Жылыу не болгъанын эртте унутхан, акъсыл мугут басып тургъан къабыргъалагъа да жетди отжагъаны жылыуу.                                               

Жылына тебиреген отоугъа жайылгъан мугут ийис жаш юйюрюн аны элине энтта да  бир кере тюшюрдю. Ол хычыуун ийис  аллай бир заманны сакъланып тургъанына сейир  эте, отну да ышыра-ышыра ашырды Алибек юйюне къайтып келген биринчи кюнюн.

Болсада жюрегин чёкдюралмай эди кёп кюсеген журтуна къайтып къууаннган эсе да, ырахатлыкъ да  табалмай эди Алибек, юйюрюнден хапар билмегенини жарсыуу кюнле оза баргъанлары къадар аны бекден-бек тынгысыз эте бара эди.

Юйю эл башында  эди да, танг эрттен тура   келгенлей, саулай элге къарап чыгъыучу эди, эл къобучусу кибик, кимни ожагъындан тютюн чыгъа болур деп, юйюрюнден  бир хапар билир  адыргысындан. Алай хар жол сайын мудах болуп къайта эди артха; чыкъмай эди бир отжагъадан да тютюн, шумсуз эдиле иелерин сагъайып сакълагъан чорбатла. Жангыз ары-бери  тюртюле айланнган эрттен аязчыкъды мында кесин билдирген, тёз энттада бираз, эл къайтхан кюнню да кёрлюксе дегенча, Алибекни бетин жумушакъ салкъын къанаты бла сылап, жапсарыргъа кюрешген.

 Бир кюн а арбазда чорбат чыпчыкъла, уллу жыйын болуп, жабы-жахы этерге къаладыла да, Алибек, не къаугъа этедиле была деп, тышына чыкъды. Аны кёрген чыпчыкъ жыйын, гур деп, учуп кетди. Алибек энишге къарады да суу бойнуна эннген орамдан тютюн чыгъа тургъанын кёрюп, къууанчын ичине сыйындыралмай, арсарсыз ары тебиреди.

Даулетни чорбатындан чыкъгъанын билди тютюн  келе келгенлей окъуна Алибек жангылмай. Бирге ёсген,бир туурам гыржынны эки бёлюп ашагъан тенгле эдиле ала.  Огъары элде колхоз къуралгъандан сора экиси да бирге ишлеп тургъандыла - алгъа фермада, артда уа  къурулуш бригадада. Тюзлюкню сюйген жаш эди Даулет, ара мюлкню къолайы ючюн къадалып кюрешген, тири, бёкем адам. Колхозну айнытыргъа салгъан къыйыны ючюн Урунууну  Къызыл Байрагъыны ордени бла  саулай районда биринчи болуп саугъаланнганладан бири эди. Ол заманда уа аллай сыйлы орден бла саугъаланнганланы намысларын бек бийикге кётюрюучю эдиле.

Алибек арбаздан, адетде болгъаныча, юйню таматасыны атын айтып сёлешди, татлы тенгин кёрюп, тансыгъын алыргъа, андан сора да, билгени-къалгъаны бар эсе,  юйюрюнден хапар сорургъа сюйюп, урушну аты сагъынылгъынчы иги  да алгъа  жалгъан дау бла тутулуп,  сауу-шауу билинмей ёлгеннге саналып тургъан тенги арбазында сюелип тургъанын кёрсе, аулет не этерик болур, - деп ойлай.

Алибек суннганча болмады. Юйден Даулет угъай, кенг жауурунлу, ёре санлы жаш чыкъды да, жарыкъ саламлашып, танымагъан къонагъын юйге чакъырды. Кёзю-къашы, бет сыфаты, ёсюмю, ауазы да Даулетни кеси де да къой. Андан билди бу тенгини жашы болгъанын, Даулетни тюз кесин кёргенча, кесине тартып,  къучакълады, ийнакълады.

- Мен Алибекме, атанг айтып эшитген иш этген эсенг. Даулет бла чыбыкъ атлагъа минип, жортуп айланнган жаланбыдыр сабийлигибизден бери бир бирибизден айырылмай ёсген тенгле эдик. Баш орамдан къарап, юйюм ёргедеди, дуппур этегинде, тютюн чыгъа тургъанын кёреме да бу тийреден, арсарсыз Даулет тюшеди эсиме, аны  ожагъындан чыгъа болур тютюн, къайда да биринчи болуучу эди да, бу  жол да болду биринчи, элине-журтуна барында да алгъа къайтып, деп, андан жан атхынчы бери, сюйген тенгимден тансыгъымы алыргъа ашыгъып, - деди Алибек, ал отоуда юйню кеси кёргюзтген  тапчанны  къыйырына акъырын чёге.  Отоуда жангыз андан башха  абери  жокъ эди, тапчан да къалай сакъланнганын биллик тюйюл эди бир Аллахдан сора.

- Мен жашымы Даулетлени, - деди жаш, Ахматдан атым. – Бмр  кере угъай, кёп кере  эшитгенме сени атынгы  атамы аузундан. Хар  сагъыннганы сайын  кёзлери суудан  толцп къалыучу эдиле, бир хатасы болмагъанлай думп этип къойдула жазыкъны ол къансызла», - деп, кимлеге эсе да къаны  къайнай. Кёраллыкъ болмазсыз энди сиз бир-биригизни, тамата.  Сюргюнню азабын кёралмагъан  эди хор жюреги. Сыр-дарьяны исси аулагъына элтип  тёкген эдиле да, эл-журт болмагъан, юзмез тёбеледен башха абери  кёрюнмеген бир къуру жерге, жылдан кёп жашамай  алышхан эди дуниясын. Анабыз да кёп жашамагъан эди атабыздан сора, ёлет ауруу алып кетген эди. Биз, эки къарындаш, эки эгеч болуп, атадан, анадан да ууакълай айырылып,  ёксюз къалгъан эдик дангыл  тюзде атылып, баш сугъаргъа гытыбыз, ашаргъа ашыбыз болмай. тамата мен эдим сабийледе, ол заманда он жылым бола эди,  къалгъанла уа бири биринден гитчеле. Эгешчиклерим а  ангылагъан да этмей эдиле не болгъанын. «Амма къайдады, нек келмейди? Элт бизни аммагъа!» - дегенлей, жылагъанлай тура эдиле.

Жангыз биз тюйюл эдик хариплик сынагъанла. Тохтамай эшите эдик сабийлени оу-шау  этип  жылагъанларын, аналарын излеген къозула кибик. Бирле кетип да къала эдиле башларын алып, къайры барлыкъларын, къайда тохтарыкъларын билмей. Аланы кёрюп, мен да  кетер акъылгъа келеме. Атам харип айта-айта туруучу эди эгечи Шамка юйюрю бла Алма-Атагъа  тюшгенин, ары кёчерге керекбиз, бирге жыйылсакъ тынч боллукъду аягъы юсюбюзге турургъа, алайсыз бу кюйген журтда  къырылып кетерикбиз, артха  къайтыргъа  адам къалмай деп.

 Ийнаннганлай туруучу эди жангылыч болгъанды деп, кечгинлик да тилеп, кеч-эртте болса да, бизни эски журтубузгъа къайтарлыкъларына. Угъай алай тюйюлдю, ёмюрден ахыргъа турлукъ жеригизди былайы деп кёчюргендиле, документледе айтылгъаны да алайды дегенни къатына къоймаучу эди.

Энди ачдан ёлебиз деп, ахыр амалыбызгъа къалгъаныбызда атамы айтханлары эсиме тюшедиле да, сабийлени  ызымдан тизип, ёлсек – ёлюрбюз, къалсакъ – къалырбыз дегенни айтып, таукелленип, жолгъа чыгъама. Темир жол станциягъа жетгинчи бир ненча кюнню жаяу келген эдик, андан арысында уа  ётген-сётген поезлагъа тагъыла, темир жолну сакълагъан милициячыланы кёзлерине урунмазгъа кюреше, бугъа-буюгъа, сау ай келген эдик Алма-Атагъа. Бир кере  тутхан да этген эдиле вокзалда жукъап тургъаныбызлай, жолоучуланы документлерине къарай келгенлеринде, детдомдан къачхандыла деп, алып кетерге тебиреген эдиле, аскер кийимлери болгъан, ёшюню орденден толугъан бир келбетли къазахлы киши, не эсе да бирле айтхан эди да милициячыланы  таматасына, честь берип, къоюп  кетген эди бизни. Ала кетгенден сора къатына олтуруп, асыры кёп жюрютюлгенден онгуп, акъсылгъа тартхан аскер артмагъын ачып, жол азыгъындан юлюш этген эди, ариу-ариу айта, башыбызны кезик-кезиу сылай, къубулта.

Игилик унутулмайды. Бир такъыйкъагъа да унутмагъанма мен ол адамны  бизге этген ашхылыгъын. Аны огъурлу бет сыфаты бюгюн да кёз аллымдады, ма бусагъатчыкъда аны бла ушакъ эте тургъанча.

Жолда ачдан, сууукъдан къыйналгъан эсек да, Алма-Атада атабызны эгечин тапхан эдик. Шамканы жашы бла къызы бар эдиле, менден таматаракъла. Тёртюбюз да алагъа къошулуп, уллу юйюр болдукъ. Сырдарьягъа  къарагъанда, Алма-Ата асыл жер эди, тау этегинде орналып эди да, табийгъаты, хауасы да былайлагъа ушай эдиле.

Юйюр ауурлугъун  къулагъына да алмагъан эди Шамка асыры къууаннгандан бизге, сабий юйлеге чачылып, тас болуп къалмагъаныбызгъа, замансыз жыйырылгъан саз бетине къызыл ингилик ургъан эди. «Аллах бу дуниягъа жаратхан инсанын юлюшсюз къоймайды. Сен мадар этсенг, мен къадар этерме дейди. Алайды да, балачыкъларым, къадардан къутуллукъ тюйюлбюз. Аллай нени буюргъан эсе да аны кёре бар лыкъбыз. Ол а кеси жаратхан жанланы атып къоярыкъ тюйюлдю», - деген эди Шамка, кесине да, бизге да кёл этдире.

Тигиу этерге, эшерге да уста эди Шамка, бирен таулу тиширыулача. Эски «Зингер» машинасы бар эди да, анасындан къалгъан, кечени узуну аны бургъанлай туруучу эди, абаданладан къалгъан эски кийимледен сабий кёнчекчикле, кёлекчикле тигип, эшгенлерин да алагъа къошуп, сатыу этип  къайтыучу эди  ыйыкъ сайын. А лышхан да этиучю эди ётмекге, уннга.

Къолдан уста, эрикмесе, мадар этеди къаллай тюрлю такъырлыкъда да. Аны ёз кёзюм бла кёреме да андан айтама. Алты сабийни  аягъы юслерине салгъан эди Шамка жангыз кеси, жукъусу, кюндюз тынчлыгъы болмай, ауузуна къаба тургъанын да бирге узата, саз бетчиклерибизге, мудах кёзчюклерибизге къарай да жиляй.

Ол ауурлукъну кётюралмагъан эди жюреги. Больницада айдан артыкъ заманны жатып чыкъгъан эди кёгюнчю халкъла артха къайтыргъа тебиреген кезиуде. Анда бир къууанч бар эди да ол  кюнледе, учхан эте эди, ауругъанын да унутуп, жангыдан къарыу алгъанча болуп. Кавказгъа къайтып, кеси айтыучулай, тыпыр ташны уппа этерге уа буюрмагъан эди къадары. Асыры ашыкъгъандан, олтуруп бир кесек солуу алыргъа заманын  къызгъана, хапчукну жыяргъа, контейнер алып, аны теркирек ашырыргъа кюреше эди, бизге да ышанмай, сиз ишни тынгылы эталлыкъ тюйюлсюз дегенча. Ма алай учунуп, ашыгъыш-бушугъуш  жол кёл алып тургъанлай, жюреги тохтап,  аууп къалгъан эди.

Шамканы  асырап, оу-шау  эте тебиреген эдик жолгъа, халкъдан артха къалсакъ, артда къыйын болур ата журтубузгъа жыйылыргъа, мында атылып къалырбыз ёмюрден агъыргъа деп къокъгъандан. Журтубузгъа келгенден сора Шамканыкъыладан айырылыргъа  болмай, (ала тёбен элчиле эдиле) анда тохтаргъа умут этген эдик, он жылдан аслам заманны бир юйюр болуп, бир бирни ангылап, сюргюнню ауурлугъун да бирге кётюрюп, бир бирибизге  таянчакъ болуп жашагъанбыз деп  болса да, атамы  журтун атып къояргъа кёзюбюз къыймады, кёчдюк бери, от тиргиздик. Ол дунияны бла бу дунияны араларында айтханларыча байламлыкъ бар эсе, атам, анам да ыразы болгъан болурла бизге, къадар заманны ичинде суууп тургъан от жагъаларын жангыдан тиргизгенибизге.

- Тюз оноу этгенсе, Ахмат. Ол бери  къайтхынчы ары барма, атанга ушагъанса, жаш болсанг да акъылынг барды. Мындан ары бу от жагъаны жылыуу бир заманда да, къурумасын, - деди Алибек, ёрге туруп, кетерге тебирей.

- Атам къабырдан туруп келгенча къууандым сени кёргениме, тамата. «Зарлыкъны ууун ашатып къойдула малгъунла. Алибекни элине жарагъан бир тюз жанны доммайча тынч, чинар терекча субай тенгими», - деп бир жол ачыкъдан жилян къалгъаны эсимдеди. Ахыры бла тюнгюлюп а къалмагъан эди атам, жюреги билген эте болур эди ансы, мында Нальчикни  тюрмесинде илишаннга салып ёлтюргендиле «ючеуленни» оноуу бла» - деген хапарлагъа аз да ийнанмай эди, аллай бир не хата этгенди Алибек соруу-оруу болмагъанлай илишаннга салып къоярча деп. Кеслерини билгенлери болмай, бирле айтханны къайтара, аллай ачы хапарланы жаяргъа сюйгенлени  къатына да къоймаучу эди.

- Тюз адам эди Даулет, терсни кёрюп болмагъан. Бюгюн аны былайда кёрсем, дуниягъа жангыдан туугъан сунарыкъ эдим кесими, кёрген зулмулукъларымы барын да унутуп. Не медет, къадар  къоймады тюберге, сюйген тенгиме, жаннетли болсун. Санга уа, энттада къайтарып айтама, ата  юйюнгю жокълагъанынг ючюн бек ыразы болдум, Аллах болсун ыразы, деди Алибек.

 Тыпыр ташларына къайтыргъа насыплары тутхан башхаланы да жокълай-жокълай турду Алибек, ким бар, ким жокъ деп, жангыдан-жангы хапар эшитирге сюйюп. Абадан адам болуп, огъары элчилени барын да таныучу эди Алибек, атауулларына дери да. Колымагъа тюшген кюнюнден башлап, кёп заманнга созулгъан зарауатлыкъны ахыры болгъунчу тёзерге, чыдаргъа, тырнакъларгъа кюч-къарыу берген тереги къуруп, букъур болуп къалмасын деп, эллилерин бирем-бирем эсине тюшюрюп, атларын кезиу-кезиу сагъынып, тансыкълап, къубултуп, ненча кере  санап чыкъгъан болур эди Алибек, аны саны жокъ эди. Кимге тюбесе да, соруу бере эди кёп билирге сюйюп. Алай къайтханланы асламысы жаш адамла эдиле, Алибек иги билген адамланы сабийлери неда туудукълары. Алибекни юйюрюнден хапар билген бири да жокъ эди.