Бырнакълыкъ этилгенине да къарамай

Бизни къырал акъкъалай чыгъарыу жаны бла дунияда алчыладан бирине саналады. Ата журт урушну ал жылларында фашист Германия Волхов, Днепр череклени тийрелеринде акъкъалай чыгъаргъан заводланы къолгъа этген эди. Ол а сауутланнган кючлеге бек керекли болгъанды.

Ол заманда, урушну къаты баргъан кезиуюнде окъуна,  къоруулауну къырал комитети СССР-ни башха жерлеринде акъкъалай болгъан магъаданны излеп табаргъа совет геологлагъа буйрукъ этген эди. Ол иш къыралны кёп  жерлеринде, ол санда Урал тауларында да  бардырылгъанды.

Анда боксит  магъадан табылгъандан сора уа  аны къазаргъа, акъкъалай заводла ишлерге бригадала къураргъа, шахтёр  болуп ишлеяллыкъ адамланы тийишдирирге буйрукъ чыгъады.

Ма  аллай бригадаладан бирине тюшеди акъ суучу жаш Созайланы Чапай. Ары дери уа ол фронтда эди. 1941 жылда, 14 декабрьде Прохладна районда немис танкла ёталмазча индекле къаза тургъан жеринден кетген эди ол къазауатха.

Будёновск шахарда бирайлыкъ курсланы бошагъандан сора Чапайны Нальчик тийресинде къурала тургъан 115-чи Къабарты-Малкъар атлы аскер дивизиягъа жибередиле.

Анда ол 316-полкну 2-эскадронуна тюшеди. Эскадрон Кахун элде тохтап эди. Аны командири Чеченланы Жабраил, политругу Бёзюланы Муха, старшинасы Моллаланы Сафар болгъандыла.

1942 жылда Чапай къуллукъ этген аскер бёлюмню Ростов тийресине ётдюредиле. Анда Уллу Мартыновка элни къатында немислиле бла къызыу сермешлеге къатышадыла. Ингир ала алагъа, Сан деген черекни ётюп, артха кетерге тюшеди.

Чапай къуллукъ этген аскер бёлюм бир ауукъ заманны ол тийреледе турады. Бир жол сермешледен биринде, Созай улу къатында топ атылып, ол кантузия болады да, бир къауум нёгерлери бла жесирге тюшеди.

Немисли солдатла ауур жаралы аскерчилени арбалагъа миндирип, бир  жанына алып кетедиле. Аякъ юслерине сюелалгъанланы, ол санда Чапайны да, Донецк шахаргъа сюредиле. Ол анда бир къауум заманны концлагерьде  турады. Бир кече уа, тап тюшеди да, бир нёгери бла къачадыла.  Кюндюз бугъа, кечеле бла бара, бир айдан ала Акъ- Суугъа жетедиле.

Ол заманда Къабарты-Малкъарны жерин немислиле къолгъа алып эдиле. Ала къысталгъандан сора Созай улу колхозну жангыдан къураргъа тири къатышады.

1943 жылда март айында Черек районну военкоматы Чапайны, дагъыда бир къауум адамны Азербайджанда Кировобад  шахаргъа жибереди. Алайдан саулукълары иги болгъан эки жюз адамны айырып, Северуральск шахаргъа иедиле.

Башында айтханыбызча,  Чапай жангы къурала тургъан боксит шахталада  ишлеп башлайды.

Созай улу къошулгъан бригада да жыйырма магъаданчы  бар эди. Аладан бир къаууму къазыла баргъан жерни башындан оюлмаз ючюн - бегитиучюле, бир къаууму уа  магъаданны жерни башына чыгъарыучула эдиле.

Чапай къазыучуланы санында ишлегенди. Ол ишде сынауу болмагъан жаш башхалагъа  къарап юйренеди. Артдан-артха тюзелип, Чапай ишин тынгылы этип башлайды.

Бираздан сора усталыгъын, иш кёллюлюгюн , къурау хунерин да тергеуге алып, Чапайны бригадагъа тамата этедиле.

Ол заманда магъадан къазып, бир айны ичинде 120 метр барыргъа деп план салына эди.  Чапайны бригадасы уа 1943 жылда,  май айда 25 кюннге 128,2 метр, июль айда уа 160 метрге дери баргъанды. Ол жыл сентябрь айда уа Созай улуну бригадасы 162,4 метр ыз къазады. Ол битеусоюз рекорд эди. Чапайны бригадасы башхалагъа  юлгю бола башлайды, аны хапары Москвагъа дери жетеди. Аны юсюнден ара газетледе, журналлада да уллу статьяла, очеркле басмаланадыла.

Чапай боксит магъадан къазгъан кеси уста болгъаны бал чекленип къалмай, бригадасында  жаш адамланы да юйретеди. Ишлерге андан юйренип, аныча махтаулу уруннганла анга ыразылыкъларын айтадыла.

Анда таулу жашдан юлгю алып, аны бригадасындан кёп артха къалмай ишлеген дагъыда эки бригада бар эдиле. Алагъа Пронечкин бла Минзарипов башчылыкъ этедиле.

Ишни иги барыууна ыразы болуп, СССР-ни тюрсюнлю металлургия министерствосу боксит магъадан къазгъан бригадаланы алчыларын къырал саугъалагъа кёргюзтеди. 1947 жылда аладан кёплери майдалла,  орденле алгъандыла. Пронечкин бла  Минзариповаха уа Социалист Урунууну Жигити деген сыйлы атла аталып, алтын жулдузну майдаллары бла Ленинни орденлери берилгендиле.

Чапайны уа, мардагъа кёре хар айдан 120 метр ыз къазар орунуна 160 метр къазгъаны ючюн, жаланда «Урунууну айырмалылыгъы ючюн» майдал берип къойгъан эдиле.

Созай улу бирси тенглеринден эсе ахшы кёрюмдюле болдуруп тургъанлай окъуна сыйлы саугъа берилмей къалгъаны малкъарлы болгъаны ючюн болур эди. Ол заманда таулула сюргюнде эдиле.

Чапайны юсюнден ол заманда газетледе жазылгъан бир къауум юлгю айтайыкъ. «Правда Севера» газетни 1946 жылда 30  августда чыкъгъан номеринде СССР-ни тюрсюнлю металлургиясыны министрини заместители  Самохваловну телеграммасы басмаланнганды. Анда былай айтылады: «Север Уралда боксит магъадан къазгъан шахтёрланы коллективин урунууда болдургъан жангы хорламлары бла алгъышлайма. Созайланы Чапайны бригадасы бир айгъа магъадан къазып, 155 метр баргъанды. Аны бригадасы бир кюннге белгиленнген марданы 700 процентге толтургъанды.

Япония бла уруш тохтагъан кюнде чыкъгъан ол газетни номеринде шахтачыланы юслеринден былай айтылады: «Бизни белгили адамларыбыз-стахановчула-социалист урунууну ударниклери Созай улу бла  Минзарипов Социалист эришиуню байрагъын бийикде тутадыла. Август айда ала башчылыкъ этген бригадала уллу жетишимле болдургъандыла.

Министрни телеграммасында уа былай айтылады: «Североуральскени боксит къазгъан шахталаны коллективин алгъышлайма. Эки бригада да бир айгъа 200-шер метр къазгъандыла. Созайланы Чапайны бригадасы жангы жетишимле болдургъанды. Бир айны ичинде ол башчылыкъ этген бригада 165 метр ыз къазгъанды. Бир къауум замандан бери, артыкъда 1946 жылда,  ишни терклендирирге уллу кюч салгъанды. Мардагъа кёре бир айгъа 120 метрни орунуна Созай улуну бригадасы 155-160 метр ыз къазгъанлай турады».

Шахтада Чапайгъа берилген характеристикаладан да бир юлгю айтайыкъ. «Созайланы Хамзатны жашы Чапай Север Уралны боксит магъадан къазгъан шахталарында 1944 жылдлан бери проходчик болуп ишлейди. Анда магъадан къазыуну ишин терк бардырыргъа амалланы биринчи болуп къурагъанды. 1945 жылда, май айда магъадан къазыуда битеусоюз рекорд  салгъанды. Созайланй Чапай мында ишлеген къадарда берилген марданы ай сайын 150-200 процентге толтуруп тургъанды.

Андан сора да, кёп ахшы сёзле айтылгъанды ол заманда Созай улуну юсюнден, Свердлов областьны газетлеринде. Болсада, башхаладан эсе ол тийишли болуп тургъанда, сыйлы саугъаны уа бермегендиле. –Социалист Урунууну Жигити деген ат.

1949 жылда Чапайны тау ишлени бардырыргъа  окъутхан курслагъа жабиредиле. Аны бошап къайтхандан сора сменни начальнигини  къуллугъуна саладыла. Анда бираз ишлегенден сора жууукълары болгъан жерге Фрунзеге кёчеди. Бери къайтхынчыннга дери анда тургъанды.

Кавказгъа келгенден сора уа Чапай Акъ - Сууда тохтагъанды. Цемент заводда ишлеп тебирейди. Ол ишинде да жигерлилигин, иш кёллюлюгюн кёргюзтеди. Коллективде намысы-сыйы жюрюгенди. Кёп да турмай  аны жууаплы ишге саладыла. Ол заводда баш инженер болады, андан сора уа -заводну директору. Ол жууаплы къуллукъда да Чапай отуз жылдан артыкъ ишлегенди.