Тиширыу бла поэт

Тиширыуну – ананы, эгечни, къызны юсюнден да жазмагъан поэт болмаз. Аны юсюнден жырламагъан жырчы, аны сыфаты къанатландырмагъан суратчы да, анга деп ишленмеген юй да, анга аталмагъан умут да. Уллу поэтни, Къайсынны, чыгъармачылыкъ ишинде да бек бийик намысха, бек уллу насыпха, бек ариу сёзге тийишли тиширыуну сыфатыды. Анга аталгъан назмула кёпдюле.

 1935 жылда Къайсын:

Хар ата-ана да сорсала манга,
Атынгы атар эдим бар къызлагъа, – деп жаза эди. Ол заманда поэт жаш эди. Артда уа, тауусула билмеген къайгъылы жоллада, ол ариу сезимни – тиширыугъа сюймекликни – тазалыкъгъа, ариулукъгъа, тёзюмлюкге, эслиликге да байракъ этип, элтир уруш аулакъларында, кёчгюнчюлюк зарауатында да…

Сен жашагъан юйню башында жаннган
Жулдузладан жарыкъ жулдуз бир жерде
Кёралмайма…

Битеу сюйгенле да бирча сюе кёреме деп, сейир этеди ол бирде. Кимге да бирча багъалыды сюйгени баргъан жол, ол кирген арбаз, ол ачхан эшик, ол къарагъан терезе, аны арбазын жарытхан ай, аны юйюню башындан къарагъан жулдузла.

Жауун жауады. Татлыды алай
Сагъышым сени юсюнгден.
Сен быллай жауунга къарагъанлай
Къалып къалгъанса эсимде…

Терезе аллында сюелип, жауа тургъан жаууннга къарагъан тиширыу не сагъыш эте болур? Не зат ышартады аны? Эсгериулеми огъесе сюйюнчюлюк хапармы? Ол, насып эшигин табып, аны къагъа тургъан кибик бир затды. Жауа тургъан жауун тазалыкъны, жангырыуну белгисиди. Ол жуууп кетген арбаз, жолла, таула, тикле, чегет агъачы да дуниягъа жарыкъ кёзден къарайдыла. Аны ючюнмю сюе болур тиширыу жауунну? Сабырлыкъ да, салкъынлыкъ да, тазалыкъ да келтиргени ючюн? Аны сагъышлары юйлю да этедиле, жанынга сабырлыкъ да бередиле. Алада сейир хычыуунлукъ барды.

Сюймеклик жан байлыкъды. Ол аны дуниягъа бош келмегенин, бир башха жаннга – атагъа, анагъа, сабийге, сюйген адамына – керек болгъанын баямлайды. Жууукъда, узакъда болсанг да, аны жарыгъы жанынгы жарытханлай турады.

Сени барлыгъынг ючюн
Махтайма бу дунияны! – деп да андан айтханды уллу поэт.
Уруш аулакъларында, Сивашны тузлу жагъаларында, ары дери аягъы басмагъан къум тюзледе юйюрюн излеп айланнганда да, ийнана эди поэт тиширыу сюймекликни жарыгъына. Не къыйын сагъатында да, ол сюймеклик себеплик этип, тиширыудан халал, жандауурлу да болмагъанын биле эди поэт. Ол сезим поэтни биргесине айланнганлай турду.

Батыр жашла обала бола,
Уруш этген эрттеден адет.
Сау къайтмасам, анам бла
Бирге мени жиляууму эт…

Хар сызгъыргъан окъ, марагъанына жетсе, жетмесе да, жашауну ажымлы болгъанын эсгертеди. Сюйгени солдатны эсгерип турса, аны жиляуун этерик болса, ёлюм да хорламаз аны. Сюймеклик аллай уллу тасхады: биз ёлсек, кетсек да, сюйген адамыбызны эсинде къалады. Бирде кёлюме алай келеди, кетгенлени бла къалгъанланы араларында байламлыкъны юзмей сакълайды сюймеклик деп. Сюйгенинги оюмлары, сёзлерини сабырлыгъы, женгиллиги, адамлыгъы, къарамы, ышаргъаны, атлагъаны, бир тюрлю бир болумда этген иши эсингде эсе, сиз биргесиз. «Жиляууму эт!» – деген тилек ышаннган адамынга аталады.

Дуния поэзияда жылтырагъан жулдузла кёпдюле. Аладан бири «Тиширыу сууда жууунады» деген назмуду. Ол анда жуууннганда, ёлюм, ауруу да жокъ, бир тюрлю бир адамны къыйнагъан зат да.

Тиширыу сууда жууунады,
Черекде жашил ауана да…

Тиширыу бла бирге жуууннган тал терекни жашил ауанасыды. Ол, суу жагъасында ёсюп, аны къууанчларын, жарсыуларын да кёргенди. Анда, бийикде, сууукъ жауунла жаусала, чамланнган сууну къалаууру, бюгюн а сууда жуууннган ариу тиширыу бла бирге тау сууну толкъунларына батыла да, чыгъа, кюн бла аны арасында сюелип, кюн ол тиширыуну къучакъларын сюймей, адыргы этген тал терек. Кюн тиширыу бла бирге суугъа киреди, аны имбашларын къучакълап, чокъуракъ суугъа къууанады. Ол тиширыуну табийгъат бла бирлиги иги къуумла туудурады: ачлыкъ да болмаз энди – мирзеу битмезлик топуракъ жокъду дейди поэт, такъырлыкъ, ёлюм, тутмакъ да. Дунияны жарытхан кюнню тюбюнде тиширыу, акъ таулагъа да къарай, кюн бла, кёкде жюзген булут бла, терек ауана бла бирге жууунады сууда.  Бу назму дуния поэзияны бийигиди. Бош назму тюйюлдю – сурат назмуду.

«Къыз ышарады» деген назму да жашаугъа жырды, махтау.

Къыз ышарады. Саулай жерни
Ариулугъу ол ышарыуда,
Акълыгъы аны тишлерини!
Тазалыгъы – Чегемде шаудан.
Жашауда ол ышарыу барда,
Къууанч жокъду деп, ким айталыр?

Къаялада гюл чакъдыргъан тиширыу ышарыуу, не мутхуз кюнюнгю да жарыкъ эте, татлы сезимни жаратылыууна себеп болады.

Къайсынны быллай, учундургъан, къууандыргъан назмулары, жюрекге тюйрелип, тиширыу ёхтемлик туудурадыла.

Ариу тиширыу орамда барады. Орам андан жарыйды. Сериуюн аязчыкъ, сенича ийменип турмай, аны къуууп жете, анга къучагъын кере, аны ариу чачын сылайды. Алып кетерикча. Орам да, булут да, жаз да, аяз да насыплыдыла. Ариу къызны биргесинедиле да андан. Дуниягъа ол насыпны юсюнден айтып, анга къууаннганын дайым эсгерте, аллай назмула жазгъанды Къайсын.

Ала гюлню юзгенде да,
Чурукъ бауну тюйгенде да,
Инбашыма тийгенде да,
Сюеме мен къолларынгы.
Бутакъчыкъны алгъанда да,
Картош къыра тургъанда да,
чачынгы тарагъанда да,
Сюеме мен къолларынгы…

Адамны ариулугъу – бетини, жаныны, сёзюню, этген ишини – неден да бийикди. Сюймеклиг а аны бютюнда бийик, бютюнда ариу этеди, жаланда бир адамгъа угъай, саулай дуниягъа игилик этерге кёллендиреди.

Къайсынны чыгъармачылыгъында, дуния поэзияда да энчи жер алып, лирика поэзияны юлгюсю болгъан назмула «Кеч чыкъгъан жулдузум» деген циклди. Хар тизгини, хар сёзю, сюйгенине къор-садагъа бола, жырлай, чагъа тургъанча. Жандан-жаннга жаяу жолчукъ барды. Сюйгенле жолчугъу, кюн жарытып тургъан, кёк кырдыкла баш ургъан, узалсанг, жулдузлагъа жетерча, айны да кесинге нёгер этерча жаяу жолчукъ.

Мен бу сёзлени санга
Айтырча кюч бергенинг,
Тюзге, дурусха санап,
Мени ариу кёргенинг
Ючюн ыспасымы ал,
О, ийнагъым, тау гюлюм,
Кёп хатадан кери къал
Сен, аз жарсып, кёп кюлюп…

Сезимден бла сёзден жашаулу, къарыулу, ариу дунияда зат болмагъанын туура этедиле бу тизгинле. Насыплыды бу назму аталгъан тиширыу. Аны бу сёзле не заманда да жылытып турлукълары, жарытып турлукълары хакъды. Алай эсе уа, жол, узун, къыйын эсе да, жангызлыкъ жолу тюйюлдю. Бу сёзлени унутулмазлыкъ, жашау букъусу жапмазлыкъ ариулукълары, хар кюнде жангылыкълары – ол насыпды.

Сени мен тутхан жылы къолларынга
Иги болсун хар къайда, хар заманда.
Сени ол мен къарагъан кёзлеринге
Иги болсун хар къайда, хар заманда…

Тиширыугъа иги болса, ол дуния ырахатлыкъны белгисиди. Быллай ыразылыкъ сёзлени айтхан поэт, айхайда, ангылай эди хар заманда да тиширыуну къууандырып турмагъанын. Аны мудах этгени ючюн дайым кечгинлик тилегенлей келеди. Жашау жашауду. Уллу поэт бу затны окъуучудан жашырып къойса, айтхан сёзю жюрекден чыкъгъанча кёрюнмез эди. Уллу сынауладан ётюп келип, тиширыуну аллында терсликни бек уллу терсликледен бирине санай, кеси кесине кёп кере тырман этгенди:

Мен сени бек жарсытдым,
Къама бла ургъанча,
Жюрегинги ачытдым,
Атны бурнун бургъанча.

Жарсыгъанынг къойгъанды
Менден алып эсинги.
Манга бютюн къыйынды:
Жарсытады терслигим…

Дунияны бек уллу жараларындан бири – тиширыуну ачыууду. Не ариу, не уллу сюймекликни да тамбласы чууакълай турмайды.

Тиширыугъа ачыу сынатханма,
Сюймесем да мен бир хата этерге,
Ала тюз болгъанда да жилятханма.
Ол жарсыуну алып кетерме кёрге…

Терсни, тюзню айыргъан тынч болмагъан сагъатда да, поэт, терсликни кесине алып, тиширыуну ариулайды. Аны бла поэтни жашауунда тиширыу бек уллу Бийиги болгъанын кёргюзте.

Тиширыула, кечиригиз, – дейме мен, –
Кюч бар эсе терсликни унутургъа, –
Жылларымы ауур къар жауа тургъан
Тауундан мудах къарап, тилейме мен…

Къайсынны кёп назмулары энчи адамлагъа аталгъандыла. Алай ол жюреги бла ётдюрген сезимле, ол адамладан озуп, кимни эшигин къакъмагъандыла? Андады аланы дуниялыкълары, ёлюмсюзлюклери да.

Ол жарсытса да, насыплы этсе да,
Тиширыугъа сейир этгенлей къалдым.
Мен терс болгъанда, зат айтмай кетсе да,
Жеримден уялгъан кибик, уялдым…

Къайсынны суратлау дуниясы уллу фахму жаратхан дунияды. Сёз ючюн, «Чачынг аркъанга тёгюлгенди» деген назмуда тиширыуну наныкъ, алма ийис да этген къудас чачы кёз аллынга келеди. Поэтни эсине хорлам келтирген аскер башчы да, бахчада жюзюм ёсдюрген элли да аллай чачха къарап къууаннганлары тюшеди.

Сени къара чачынг, узун чачынг
Тёгюлгенинде аркъанга,
Къарап турама да, ушайды ол
Бедикде къара жаууннга…

Жаууннга, ингирликге ушагъан чач. Аны иесин излей, барады Орфей ёлгенле дуниясына, сюйгенини юсюнден жырлай. Къайсынны «Анаид» назму къаууму да аллай тиширыугъа аталгъанды.

Анаид, мен бешжюз жыл бурун
Сени сюйюп, жашагъан эдим,
Бетинги жулдузлагъа буруп,
Жюзюм бахчада уппа эте…
Урушда, кюч ала  атынгдан,
«Анаид!» – деп къычырама мен.
Сау кюн баргъан уруш отундан
«Анаид!» – деп да чыгъама мен…  

Анда болур тиширыуну энчилиги – ариулугъу не къыйын кюнде да эр кишиге ыз береди. Сюйгенинги аты айтылса, онг табыллыгъына ийнанады лирика жигит. Ол сезимле жолларын жарытхан Къайсын поэзиясына ол ариулукъну кийиргени сейирмиди?

1963 жылда жазылгъан назмуларында да поэт не заманда да тиширыу бек бийик, бек таза болгъанын къайтарады. Ол затха ийнанып, жангы сёзюн да андан айтады. Хар кюн сайын айтылып турса да, жангылай къалгъан сёзюн. Анга эскилик, къартлыкъ да жокъду, жолу кюнден, айдан да толуду.

Тиширыу! Кючюнге къарап тургъанда,
Мени сёзлерим къалай гитчедиле!
Жууадыла жангы сабий туугъанда,
Ёлгенлеге да кебин бичедиле.

Мен сени ол бийикледен тюшюрюп,
Тургъан кюнюм болгъан эсе, кечип къой!  

Поэт ачыкъды. Таза, ариу рухийин, тинин жашырмай, дуниягъа айланып, къанат керип, тиширыуну ариулугъуна къууанады. Сокъур жырчыгъа уа жарсыйды: ол кёрмейди жанындан  бек сюйген Сафийни ариулугъун деп. Этегини тауушун, ауазын а эшитеди. Ол да насыпды.

Кимге да бирча келеди тиширыуну игилигине тюшюнмеклик, анга аталып жаратылгъан сезим. Андан болур, лирика жигитни сёзю хар жолдан жангыды, жапсарыулу. Тиширыуну насыплы этерге итинмеклик эр кишини борчуду. «Къарт жырчыны жырлары» деген назмуда къарт жырчы дуния игиликлеге – жашлыкъгъа, аны умутлу жолларына, таулагъа, анда айланнган журлагъа жыр этеди. Тиширыуну юсюнден а былай айтады:

Къыллай къызлагъа жырла этдим,
Кюннге да, гюлге да тенг этип!
Жулдузлагъа ушаш кёзлери, –
Алагъа жырлагъан кюнлерим! …
Къатым бла ётселе ала,
Кёп кюнледе жюрегим тола.

Къартны, жашны да тиширыугъа аталгъан энчи сёзлери барды. Лирика жигит андан кёп тюрлюдю. Аны бир китапха сыйындыргъан – тиширыуну барлыгъыны къууанчыды.

Башха игилик кёрмесем да анда,
Сен бар ючюн жашар эдим дунияда.
Сен жюрюгенинг ючюннге бу жерде,
Жашау бош зат демез эдим ёмюрде.

Бетинги, къолларынгы, кёзлеринги
Кёрген, эштген сени ариу ёнюнгю
Зауукъду, насыпды, мени бай эте,
Сен къууанчны биченлигине элте…

Къууанчны биченлиги… Биченлик жыйгъанча, къууанчны жыяргъа боламыды? Ариу эсгериуле, жашил биченликча, кюнден, кёкню чууакълыгъындан, сууну саркъыуундан толуп, жанынгы жылытадыла. Поэт да, ол затны эсинде сакъларгъа сюйюп, назму жазды:

Тиширыу! Кёз жарыгъым сен,
Насыплы бол, бол сау-эсен!
Келеди къатланмаз сагъат.
«Не игисе!» – дейме санга.

Тиширыуну къууандыргъан лирика жигит кеси да насыплыды. Дуния башында ненча жан, айтыр сёзлерин букъдуруп, жанларында тиширыуланы насыплы эталмайдыла. Аны тамблагъа, бирси кюннге къоюп. Ашыгъыргъа керекди, игилик этерге ашыкъгъанча.
Къайсынны назмулары бары да бирча ариу, бийик этедиле тиширыуну къачын. Ана болгъаны, жумушакълыгъы, халаллыгъы ючюн, кеси тиширыудан туугъаны ючюн, аны жаланда игилигин тутады эсинде поэт. Ол себепден махтайды.

Болдугъуз мени байрамларым,
Сууукъ кюнюмю жылы этип,
Сизге келгенде жарсып, арып,
Талгъаным да, къайгъым да кетди.

О, ай жарытхан бетлеригиз,
Сакъ къучакълагъан къолларыгъыз,
Гюл ийисли эринлеригиз,
Жулдуз маталлы атларыгъыз!

Поэтле тиширыуну юсюнден дайым ариу айтхандыла. Малкъар поэзияны бетлерин жарытхан назмуларын, жюрекде жаратылгъан бек ариу сёзлерин Къайсын  да алагъа атагъанды.