Буруннгулуланы къаллай ахчалары болгъанды?

Адам улу жаратылгъанлы аны жашауунда ахча не заманда да уллу магъана тутханды. Шёндюгю дунияда къагъыт неда темир ахчала жюрютюледиле. Буруннгулу ёмюрледе уа аны кёп тюрлюлери болгъанды. Кеси да бирде бек сейирли затладан этилген аллай.

Дельфин тишле

Соломон айрыкамлада дельфинлени тишлери ахчаны орунуна кёп ёмюрлени жюрюп тургъандыла. 2008 жылда уа, алада хайырланылгъан долларны сыйы болмагъанча тюшеди. Адамла къоранчларын азайтып, ахчаны аяп башлайдыла. Аны хатасындан темир ахчаладан къытлыкъ сезилип башланады. Иш алай осалына кете баргъанын кёрюп, айрыкамланы бир-бир регионларында ата-бабалары жюрютген «ахчагъа» - дельфин тишлеге къайтыргъа оноу этедиле. Андан сора аланы багъасы тёрт кереге кётюрюлген эди.

Тюклю тери

Буруннгулу заманлада ууакъ жаныуарчыкъланы тюклю терилери сатыу-алыуда кенг хайырланылып тургъанды. Ортанчы ёмюрледе агъач къоянны териси бу жаны бла эм багъалыгъа саналгъанды, аны себепли Россейде бла Финляндияда ахчаны орунуна да жюрюгенди.

Бирле агъач къоянчыкъланы терилери ючюн къырып тургъанларыны хайырындан халкъны асламысы эминадан сакъланнганды деп да айтадыла. Ол кезиуледе Россейде бу жаныуарчыкъланы къуру терилерин угъай, тырнакъларын, башларын да хайырланыучу эдиле.

Хант туз

Хант туз ёмюрлени теренинден бери саналады багъалы затха. Буруннгулу халкъланы жашау турмушларында бек уллу магъананы тутханды ол. Аны юсюнден дин китаплада, жазмалада да сагъынылады. Бизни эрагъа дери 2200 жылда къытайлы император Юй Деменгили налогну хант туз бла тёлеп башлагъанды. Ол аны ахчаны сыйын тутханын кёргюзтген биринчи шартды.

Быллай тузгъа налог кийирилгени Францияда революцияны сылтауларындан бириди, дейдиле тарыхчыла. Бу продукт АБШ-да Граждан урушда да магъаналы жерни алгъанды. Буруннгулу Римде уа аскерчилеге хакъны бир-бирде ма аны бла да тёлеп болгъандыла.

Къара чибижи

Буруннгулу Грецияда къара чибижиден къытлыкъ аны багъасын болмагъанча аллай бирге кётюргенди. Тарых жазыулагъа кёре, бешинчи ёмюрде вестготланы биринчи патчахлары Аларих эмда гуннланы башчысы Атилла Римни бийлеп, анда жашагъанланы жасакъгъа кёп къара чибижи беригиз деп къысхандыла.

Ортанчы ёмюрледе къара чибижи ахчача кенг хайырланылгъан зат болгъанды. Оналтынчы ёмюрде уа Европада анга сурам бек ёсгени Азиягъа тенгиз маршрутланы айнытыугъа иги къошумчулукъ этгенди. Багъасы асыры уллу болгъаны ючюн  быллай чибижиге «къара алтын» деп да айтыучу эдиле. Онтогъузунчу ёмюрге дери ол аллай багъалы затха саналгъанды, аны сатып алыргъа жаланда бай адамланы къолларындан келгенди.

Минчакъла

Америкада биринчи ахчаны орунуна вампум деген минчакъла жюрюгендиле. Ол суу тюбюнде жашагъан ууакъ метекелени акъсылдым эмда чайыр бетли таш орунчукъларындан ишленнген минчакъладыла.

Европадан Шимал Америкагъа 16-17 ёмюрледе кёчюп келгенле, ол жерледе жашагъанла вампумну бек сыйлы, багъалы затха санагъанларын эслегендиле. Аладан аш сатып алгъанда, быллай минчакъла бла тёлеп башлагъандыла. Аны бла вампум индиялыланы ахчасына саналып къалгъанды.

Талай замандан Европада фабрикалада вампумну аслам халда чыгъарыу башланады. Ызы бла 1663 жылда, Жангы Англияны колонияларында бу затланы жюрютюуню тыядыла. Нью-Йоркда уа аланы 18-чи ёмюрню аллында дери хайырланып тургъандыла. Аны къой, бир-бир заводла минчакъланы 19-чи ёмюр башланнганда да чыгъара эдиле.

Чай плитка

Чайдан этилген плитка Экинчи дуния урушну аллына дери Ара Азияны кёп регионларында, Къытайда, Монголияда ахчаны орунуна жюрюп тургъанды. Бюгюнлюкде да быллай чайны Тибет, Сибирь тийрелеринде жётелни, ёпке аурууланы бакъгъанда ичедиле, аш жетмесе  аны хайырланадыла. Андан плитка этер ючюн, биринчиден битимни къууурадыла, ызы бла ууакъ буруп азмаз тутадыла. Андан сора уа орунлагъа къуюп, ауур зат бла басып плитка этедиле эм къургъакъсытадыла. 

Раи таш

Микронезияда (Палау айрыкам), Яп архипелагда ахчаны орунуна «раи» деген ташланы жюрютгендиле. Сатыу-алыу этгенде аланы къолдан къолгъа бериу тёре болмагъанды. Башхача айтханда, таш жеринден кетмегенди. Аны жангы иеси ким болгъанын а аууз бла айтып алай тохташып къалгъандыла. Шёндюгю угъай, аны алгъын иелери бары да ким болгъанларын халкъ иги билгенди.

Раи ташны багъасы  аны тарыхына кёре болгъанды. Аны жарашдыргъан эмда ызы бла къайыкъгъа салып, жерине алып келген кезиуде не къадар кёп адам ёлген эсе, багъасы ол къадар уллу болгъанды. Къайыкъ, аны бла бирге таш да батханлыкъгъа, бу «ахча» жокъгъа саналып къалмагъанды. Сатыу-алыу этгенде аны жангы иесине ол къалайда батханын айтса да жете эди.

Эм уллу раи ташланы эни юч метрден артыкъды, кеслери да тёрт тонна тартадыла. Гитчечикле уа жети-сегиз сантиметрликдиле.

Каури кёпчек

Каури кёпчекле эм эрттегили ахчаладан бирине саналадыла. Ала гитчечикдиле, женгилдиле, къатыдыла. Аланы жалгъан этген бек къыйынды. Кауриден дагъыда болмагъанча аллай ариу затла ишлеп болгъандыла.

Бу кёпчекни ахчаны орунуна биринчи кере бизни эрагъа дери оналтынчы ёмюрде буруннгулу Къытайда жюрютюп башлагъан эдиле. Аз кечирек замандан сора уа аны Африкада, Аравияда, Европаны эмда Азияны талай регионларында сатыу-алыуда хайырланып тебирейдиле.

Садакъ окъ

Садакъ окъну чукуйю Къара тенгизни шимал жанларында регионлада ахчагъа саналгъанды. Жетинчи ёмюрню аллында аланы Деменгили Скифия деген тийреде жюрютгендиле. Ары шёндюгю Украина, Ара Азия, Кюнчыгъыш Европа, Шимал Кавказ эм Россейни бир кесеги киргендиле.  

Жезден этилген чукуйла биринчи темир ахчала чыкъгъынчы дери кенг хайырланылгъандыла. Нек дегенде аланы сатыу-алыудан сора да, сауутну орунуна жюрютюрге боллукъ эди.

Бичакъ

Быллай чюкюйлеча, буруннгулу къытайда бычакъла да сауутну эм ахчаны орунуна жюрютюлгендиле. Бичакъ-ахча ол кезиулени адамлары нени багъалагъанларыны шарт юлгюсюдю дерчады. Бу сейирлик валюта биринчи кере Чжоу атауул патчахлыкъ этген заманлада чыкъгъанды. Ол а, тергеулеге кёре, бизни эрагъа дери алтынчы ёмюр эди.

Тарыхчыла оюм этгенлерича, бу ахчаны  къыралны шимал эм кюнчыгъыш регионларында жашагъан миллетлени бичакъларына ушаш этген эдиле. Бирде аланы юслеринде тархла неда «чабакъ», «къой» деген сёзле жазылып болгъандыла. Баям ала ахчаны багъасын кёргюзте болур эдиле.

 

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.
Поделиться: