«Мыйы не къадар кёп ишлесе, ол къадар кючлю болады, жашлай къалады»

Баям, заманында саныбызда – чархыбызда тапсыз затны сезип, врачха барсакъ, кёп палахладан къутулаллыкъ болур эдик. Алай, жарсыугъа, тюзюнлей атлаялмай къалгъынчы, биз врачлагъа бармайбыз. Жюреги уруп тургъан къадарда адам саугъа саналады. Болсада инсанча уа адам, мыйысы сау къадарда жашайды.  Анда саулукъгъа къоркъуулу тюрлениуледен къалай къутулургъа боллукъду? Аны юсюнден нейрохирург Чомартланы Арсен бла ушакъ бардыргъанбыз.

 -Россейде  инсульт  болуп  ауругъанла  жыл  сайын  450  минг  адам  боладыла.  Къоркъуулу  къауумгъа  кимле  киредиле?  Бек  осал  прогнозлары  къаллай  саусузланы боладыла?

-Сталин,  Рузвельт  эм  Черчиль  мыйыларына къанлары жайылып ёлгендиле.  Аладан  биринчиси  дайым тютюн иче эди, спорт бла арталлыда кюрешмегенди, экинчиси    бек  ауур  эм  семиз  адам  эди,  ючюнчюлери  уа  арыкъ  эм  бек  тири  эди.  Аладан  бек  алгъа  63-жыллыкъ  Франклин  Рузвельт  ёлгенди,  экинчи  73-жыллыкъ  Сталин,  семиз Черчиль 90 жылы толгъунчу жашап, ёлгенди. Алай  врачладан къайсысы  да  айтырыкъларыча  уа,  иш  артыллыда  башха  тюрлю  болургъа керек эди. Толу ышаныулукъда  уа  былай  айтыргъа  боллукъбуз:  инсультланы  юч  юлюшлеринден  биринден  къутулургъа  боллукъ  эди.

  Алай  этер  ючюн,  бизни  бюгюннгю  къыралыбызда  онгла  бардыла.  Къоркъуулуланы  баш къауумларына жукъу артериялары иничкериучю пациентле киредиле. Ол жаны бла проблемала ультразвук  эм  магнит-резонанс  ангиография амалла тинтиулени кезиулеринде  ачыкъланадыла.  Аладан  алай  къыйын  болмагъан  операцияла  бла  къутулургъа  болады.  Ол  тинтиуле  элли  жыллары  толгъан  адамлада  бардырылсала, терк окъуна ёлюп кетген  эм  сакъат  болгъан  кёп  минг адам ёлюмден къутулургъа боллукъ эди.

-Белгилисича, къан  басымлары  кётюрюлюп  къалгъанлары  ючюн,  40  минг  адам жыл сайын жашаудан кетеди. Ачыкъ айтханда, кюн сайын дарман ичгенден арыйса. Мен да, башхалача, табыракъ заманымда дарманланы ичмей тохтайма. Къыйналып башласам а, аптекагъа чабама.

-Врач айтхан дарманланы кесигиз оноу этип, ичмей тохтаргъа ахырысы бла да жарамайды. Къан басымны контроль этиуню жорукъларын битеу саусузла  тийишлисича  сакъласала эди,  баям,  кёпле  ёлюмден  къутулургъа  боллукъ эдиле.

Мыйыда  артериялы  аневризмни хатасындан  кёп адам,  сунмай тургъанлай, ёлюп кетедиле. Аневризм аны   адам хазна сезалмайды. Бек  жууукъ  ахлулада  инсультла    бола-бола  тургъан  эселе  уа,   компьютер  диагностикадан  ётерге  керекди.  Ол  ауруу  адамлагъа  алгъыннгы  тёлюден кёчерге боллукъду. Былай  чертирге  да  керекбиз:  Россейде  федерал тамыр   арала  ачылгъанларындан  бери,  инсульт  ауруудан  къыйналгъан адамланы саны азайгъанды. Тюрлю-тюрлю  инсультладан  операция амал бла багъыу башланнгандан сора уа, инсультдан ёлгенле да  иги да азайгъандыла.

-Быллай оюм барды - инсультну чыгъаргъа  боллугъун  алгъадан  билдирген  белгилеге  башны  тёгерек  айланыуу,  транспортда  жюрюгенде кёлню аман этиую саналадыла. Ол тюз оюммуду?

-Инсульт  чыгъаргъа  боллугъуну  биринчи белгилери башны тёгерек айланыуу,  орта къулакъны (среднее ухо)  эм  кёзлени  ауруулары  биринчи  белгилери болургъа боллукъду. Ол себепден а,  ол  белгиледен    къоркъуп гузаба этерге да, алагъа эс бурмай къояргъа да жарарыкъ тюйюлдю. Врачха, болжалгъа сала турмай,  барыргъа  керекди:  къаллай  тинтиу ишлени бардырыргъа кереклисин ол айтырыкъды.

Нейрохирургияда  бусагъатда  бек  уллу  тюрлениуле  бола  турадыла...Андрей  Миронов  мыйысында  аневризмни  юзюлюуюню  хатасындан  ёлген  эди  –  къан  тамырчыкъларыны  тинтип  билирге  онг  болмагъан ауруулары бар эди. Бусагъатда уа ол ауруу компьютер эм магнит-резонанс  томографияны  болушлугъу бла  тынч ачыкъланады эм андан къутулургъа болады. Бу тюрлю тинтиулени болушлукълары  бла  мыйыгъа  къаллай  бир  хата  тюшгенин  эм  анга  къаллай  болушлукъ этерге боллугъун специалистле билип къоядыла. Хирургияда  бусагъатда  кертиси  бла  да  уллу  жетишим  этилгенди  –  нейронавигацияны  амалы  бла  мыйыда  бузулгъан  жери    тынч  табылады  эм  алайны  багъыуну  къыйматлы мадарлары этиледиле.

-Бу арт жыллада нейрохирургия  наркоманланы  багъыуда  окъуна хайырланылады, дейдиле. Ол кертимиди?

-Адамны  психикасын  игилендириуде хирургия амалны озгъан ёмюрню отузунчу - эллинчи жылларында окъуна  хайырлана  эдиле.  Ол  заманлада  лоботомияны  (мыйыны  акъ веществосун кесип операция этиуню)  болушлугъу  бла  психикалары  бек  бузулгъан  огъурсуз  саусузланы багъа эдиле. Энди уа ол амал бла бир-бир клиникалада наркоманланы  багъаргъа  кюрешедиле. Бу  операция  этилгенден  сора наркоманла ол осал затланы хайырланмай  къоядыла. Алай лоботомия этиле туруп, адамны мыйысыны психикасын тюрлендирген структураларына тиерге тюшеди.

-Фахмулу адамланы мыйылары башхаланы мыйыларындан тюрлюмюдю?

-Акъылманны  мыйысыны  тёрели  адамныкъындан  бир  тюрлю  башхалыгъы  жокъду.  Мыйыны  бузулууу  уа,  адамны  акъылман  болуууна  арталлыда  себеплик  этмейди. Алай бир – бирде бек ауур нейрохирургия ауруула окъуна адамгъа ишлерге эм жашаугъа къууаныргъа  тыйгъыч болмайдыла. Чынтты юлгю:Борис Кустодиев. Аны аркъа жиклерини араларында кёпчюую бар эди – инвалид коляскадан тюшмей  жашай эди.  Кесини  айтхылыкъ  суратларын  художник къымылдаусуз болуп  тургъан  заманында  ишлегенди. Ол тарыхха  эм  жарыкъ,  эм къууанчлы адамча да киргенди.

-Инсультдан къалай къутулургъа боллукъду? Аны  болургъа боллукъ процентин азайтыргъа онгла бармыдыла?

- Биринчиден, къан  басымыгъызгъа  дайым  къарагъанлай  туругъуз.  Ол  марда-сындан ртутьну столбигини 10 миллиметринден бийик  болса, инсультну къоркъууу -1,5 кереге, 20 миллиметрге кёп болса уа  2 кереге кёбейеди. Экинчиден, хаталы къылыкъларыгъызны къоюгъуз – алкогольну терк-терк ичген адамланы артерия къан басымлары  ичмеучюленикинден эсе  7 миллиметрге кёпдю. Ючюнчюден, семиз этни аз ашагъыз.  Тёртюнчюден, къымылдап  кёбюрек  айланыгъыз.  Жюрюу  чархыгъызда  къанны  жюрюуюн жалчытханындан сора да, артыкъ энергиягъызны кетереди. Бешинчиден, эм къаршы жууукъларыгъызда инсультдан ауругъанларыгъыз  бар эселе, жыйырма жылыгъыз толгъандан сора  кесигизге компьютер томограф бла къаратыгъыз. Элли  жылыгъыз  толгъандан  сора  кесигизге  ангиография  этдиригиз - артерияларыгъызны халлары къаллайла болгъанларын билигиз. Алтынчыдан, эсигизге эм оюм этиу жаны бла онгугъузгъа дайым жарау этдиргенлей туругъуз – кроссвордла, назмуланы кёлден билиу, тыш къыраллы тиллеге юйрениу – бары да игидиле. Мыйы не къадар кёп ишлесе, ол къадар кючлю болады, жашлай къалады.