«Ариу юйюр къураялсанг, жашауунгда иги ишле этип, тюз ыз къоялсанг, адетли, билимли сабийле ёсдюрсенг – андан уллу насып жокъду»

1 мартда РФ-ни МВД-сыны эксперт-криминалист службасы къуралгъанды

Жашууланы Исмайылны жашы Хызыр жашаууну 41 жылын ич ишле органлагъа жоралагъанды. Ол окъуудан сора КъМР-де МВД-ны Эксперт-криминалистика бёлюмюне ишге келип, аны башчысына дери ёсгенди,   артыкъда уллу, халкъны чамландыргъан аманлыкъланы тинтгенди.  Атасындан ёксюз къалгъан, интернатда ёсген   жашха быллай бийиклеге жетген, сёзсюз, алай тынч болмагъанды.

Бёлюм  аягъы юсюне тургъан  заман

Право низамны сакълаучуну усталыгъын сайларгъа уа аны экиге айланнган къарындашы Байсолтанланы Шамсудинни жашы  Алик кёллендиргенди. «Ол да  мен окъугъан интернатны бошагъанды, анда  урунуудан дерсле берип да тургъанды. Милициягъа чакъырыу болгъанда, ары къуллукъ этерге барып, Москвада СССР-ни МВД-сыны энчи орта школун   бошап, капитан чынны да алып, интернатха къонакъгъа келеди бир жол.  Устазыбыз Энейланы Халимат андан  бизге криминалист усталыкъны юсюнден лекцияла окъурун тилейди. Ол а аллай сейир хапарла айтады,  классыбыз саулай криминалистле болургъа, милицияда ишлерге кёлленнген эдик»,-деп эсгереди ол.

Ол да  къарындашыны ызы бла милицияны школуна кереди.    Ол а совет къыралда  криминалистлени хазырлагъан  жангыз билим бериу учреждение болгъанды.    Анда социалист блокну битеу къыралларындан да студентле бар эдиле. Кесигиз да ангылайсыз, конкурс къаллай уллу болгъанын.

1974 жылда аны бошап, Хызыр артха, республикагъа, къайтады. Аны анасы Байсолтанланы Наурузну къызы Назий ол кезиуде Кёнделенде тургъанды, анга эм эгечине жууугъуракъ болургъа сюйюп, ол Тырныауузгъа ишге кирирге кюрешеди. Алай ол кезиуде криминалист билими бла республикада жаланда эки адам болгъанды, Хызыр а  - ючюнчю. Быллай профессионалны   районнга жиберлик тюйюл эдиле.  Аны МВД-ны ара аппаратыны Эксперт-криминалистика бёлюмюне (ол кезиуде  оператив-техника бёлюм) чакъырадыла. 

Бу служба артыкъда  анга Жашуу улу башчылыкъ этген кезиуде айныгъанды. Жууаплы, къыйын бёлюмню таматасыны къуллугъуна уа ол къысха заманны ичинде ёсгенди.    «Окъуудан сора келгенимде, анда  жаланда беш адам ишлей эдиле, мен а – алтынчы.  Алай 2011 жылда пенсиягъа кетгенимде, 105 сынаулу, бийик билимли криминалист бар эдиле»,-деп билдиреди ол.

Билимине – тийишли саугъа

Усталыкъ, сынау жылла бла келедиле.  Алай бизни жигитибиз оюмлулугъун, гиртчилигин окъугъан заманда окъуна кёргюзтгенди. Ол практикагъа   Калугагъа тюшеди. Студент жаш  уллу аманлыкъны тинтирге болушханы ючюн областьны МВД-сыны башчысындан Сыйлы грамота алгъанды.  «Иш а былай болгъанды.  Узакъ, машина ахырда жюрюмеген элледен биринде эр кишини ёлюгюн табадыла,- деп эсгереди Хызыр. -    Ол къумурсха  тёбеге жыгъылып къалгъанды, аны кеф болгъанын бла къалгъанын тохташдыралмагъанбыз. Нек десенг, къумурсхала аны талап, бир-бир санларыны сюеклери окъуна ачылып тура эдиле. Териси да жокъ, жаланда бир къол аязында болмаса.

Ол эр кишини атын, тукъумун ачыкъларгъа керек эди. Мени юйретген эксперт бла бирге   къолну      формалинде бир  ыйыкъны жибитип, терисин кесип алып, тинтип, ким болгъанын ачыкълаялгъан эдик. Ол кезиуде уа быллай экспертизаны   бардырыуну методикасы алыкъа болмагъанды. Кесибизге китапланы окъургъа, излерге тюшгенди». 

Башха элде уа тюкенни тонайдыла. Ары   кукурузник бла элтип тюшюредиле криминалистлени. Мекямны ичинде Хызыр къыйыры къабылгъан шоколад табады. «Аны юсюнде тиш ызла къалгъандыла. Шоколадны тап чулгъап, лабораториягъа келтиреме. Анда практиканы бирге ётген нёгерим    Миша Колотухин бла, ол артда Брестни милициясыны таматасы болгъанды, тинтиуле бардырабыз. Пластилинни алып, уручулукъ этгенлерине ишеклилеге аны къапдырып, тишлерини ызларына кёре аманлыкъчыны тапхан эдик. Ма бу эки аманлыкъны ачыкъларгъа болушханым ючюн бергендиле манга биринчи къырал саугъаны»,-деп эсгереди ол.

Грозныйде лаборатория къурау

Артда Хызыр Исмаилович кёп башха къырал эм ведомстволу саугъалагъа тийишли кёрюлгенди. Сёз ючюн, Россейни Президенти Борис Ельцинни Указы бла анга «Ата журтну аллында къыйыны ючюн» 2-чи даражалы орденни майдалы берилгенди. Быллай бийик саугъа бла ол Чечен Республикада ич ишле органлада эксперт-криминалист араны къураргъа себеплик этгени ючюн белгиленнгенди. «Республикада урушдан сора къырал, право низамны сакълаучу органланы аягъы юсюне этерге тюшгенди. Биз а алагъа химиклени, биологланы хазырлагъан эдик – 20  специалистни»,-дейди ушакъ нёгерибиз.  

Чечен Республикагъа уа ол тёрт ишчи нёгерин да алып баргъанды. Грозныйде чачдырылмай къалгъан мекямны табып, аны ичин  тапландырып, службаны къурагъандыла. Араны  башчысына уа Хызыр биргесине  окъугъан  Нурдин Эрбиевни салдырыргъа къаты болады.  «Бёлюмге тийишли оборудование келтирирге да болушабыз, ол санда ДНК-тинтиуле бардыргъан лабораторияны да»,-дейди ол.

Бюгюнлюкде ДНК-тинтиуле  артыкъда изленедиле. Алай Жашуу улу кесибизде аллай лабораторияны къураргъа заманы, онгу да жетишмей къалгъанына  жарсыйды. «Аны салыргъа отоу да хазырлагъан эдик. РФ-ни ич ишле министрини орунбасары Кожевников бла да тюбешип, аны ыразылыгъын алгъанма.   Оборудование бек багъалыды, къуру   тинтиуле бардыргъан  материалла   50 минг доллар тургъандыла.   Шимал Кавказда  аллай тинтиуле жаланда Ставропольда бардырылгъандыла.  Биз да хазыр болуп тургъанлай, экинчисин Чеченнге берген эдиле.  Кертисин айтханда,  уруш баргъан, адамла кёп санда ёлтюрюлген республикагъа ол бизден эсе  керек болгъанды»,-деп ангылатады ол.

Алай заман тюрленнгени бла кесибизде да ДНК-лаборатория ачылады.  Ол а Хызыр Исмаилович хазырлагъан отоуда орнатылгъанды.   

Къыйын, тынчлыкъсыз  жылла

Милицияда ишлеген жылларын эсгере, мени ушакъ нёгерим бютюнда къыйын заманнга Совет къырал чачылып, Къабарты-Малкъарны  миллетлеге кёре айырыу бла байламлы къымылдаула башланнган заманны санайды. «Ала аманлыкъчыла тюйюл эдиле, кесибизни адамларыбыз болгъандыла. Алагъа къажау къалай сюелаллыкъ эдик? Милициячылагъа казарма низамгъа кёчерге,  ишчи жерлерибизде къалыргъа тюшгенди. Тынчлыкъ, ышаныулукъ болмагъан, къыйын заман эди ол»,-деп эсгереди ол.

КъМР-ге терроризмни къыйынлыгъын да сынаргъа тюшгенди. Кюн сайын атдырыула, чачдырыула болгъандыла, жамауат иш бла кюрешгенле, дин къуллукъчула, право низамны сакълаучула зорлукъ сынатылып  ёлтюрюлгендиле. Аманлыкъчыланы тохташдырыуда уа биягъы экспертлеге ышаныулукъ уллу болгъанды.    

 2005 жылда октябрьде право низамны сакълаучу органлагъа чабыууллукъ этилген кюнде  Хызыр Исмаилович   МВД-ны мекямында болгъанды. «Ол сынаулагъа  чыдап, ишибизни бийик даражада толтургъанбыз. Баллистика, башха тинтиуле бардырып, бандитлени тохташдырып, терсликлерине жолукъдурурча этгенбиз»,-дейди ол.

Бу кезиуде бийик профессионал билимин кёргюзтгени ючюн Жашууланы Хызыр РФ-ни Президенти Дмитрий Медведевни Указы бла «Жамауат къоркъуусузлукъну жалчытханы ючюн» майдалгъа тийишли болгъанды. Алай бир аманлыкъны уа ол бюгюн-бюгече да жюреги къыйналып эсгереди. Чегем районда агъачда мурдарла уучуланы ёлтюрген эдиле. Бандитле агъачны да урушну тийресине санап, ары мамыр адамгъа кирирге къоймай тохтагъандыла.  «Уучула ауузланыргъа олтургъанда,  аманлыкъчыла алларына чыгъадыла. Аланы блиндажлары ол жерден 200-300 метр узакълыкъда болгъанды. Ол а ахырда билинмезча букъдурулуп эди. Ичинде он адам сыйынырча тёшеклери, душевойлары, вертолётдан тепловизор аланы кёрмезча мадарла да этилип.   Аны айтханым, мурдарла жашырын уруш  бардырыргъа  иги юйретилгенлери кёрюнюп тургъанды»,-деп чертеди бизни ушакъ нёгерибиз.

  Сауутла бла бирге уа блиндажда ноутбук да табылгъанды. Аны ичинде предпринимательледен къаллай бир ахча сыйырылгъаны, аланы  тизмелери да бар эдиле. «Къалай-алай болсада, тийишли экспертизала этип, бандитлени барысын да тохташдыргъанбыз»,-деп къошады ол. 

Бир эксперт сау бёлюмню тутады

Бюгюнлюкде уа Хызыр Исмаилович пенсиягъа чыкъгъан эсе да, сюйген ишин  къоймагъанды. Ол  РФ-ни МВД-сыны Криминалистлерини союзуну бёлюмюн ачып, экспертизаланы андан ары бардырады. «Ары пенсиягъа чыкъгъан нёгерлерими да чакъыргъанма. Бизни барыбызны да тинтиуле  бардырыргъа эркинликлерибиз бардыла. Сёз ючюн, Ксаналаны Назир,  кабинетден чыкъмай, полицияны сау бёлюмю толтурлукъ  ишни кеси эталлыкъды»,-дейди  ол. 

Союзну келечилери  автотехника, къурулуш, финанс-экономика, башха тинтиуле этедиле.   Аланы экспертизасын право низамны сакълаучула, сюд органла, энчи адамла окъуна алыргъа боллукъдула. «Жарсыугъа, хыйлачылыкъ асыры бек айныгъанды, бютюнда жашау журтланы сатыу-алыуда. Бизге граждан ишле бла кёп келедиле. Документге ырысхыны иесини къол ызына ушатып салып, аны кеслерине ётдюрюрге сюйгенле кёпдюле. Биз а, почерковедение, башха тинтиуле бардырып, тюзлюкню тохташдырыргъа болушабыз»,-деп ангылатады ол. 

Насыпны жашырынлыгъы -   ариу юйюр

Хызыр юй бийчеси Уяналаны Жансурат  бла бирге жаш бла эки къыз ёсдюргендиле. Ала да аталарыны юлгюсю бла ич ишле органлада къуллукъ этедиле.

  Хызыр кесин насыплы адамгъа санайды. «Ариу  юйюр къураялсанг, жашауунгда иги ишле этип, тюз ыз къоялсанг, адетли, билимли сабийле ёсдюрсенг  андан уллу насып жокъду. Шёндю жашаууму магъанасы туудукъладыла. Кесим интернатда ёсгенме, ёксюзлюкню сынагъанма. Атам Исмайыл Уллу Ата журт урушда болгъанды, алай анда алгъан жараладан эртте ауушханды. Ол темирчи болгъанды. Тынч адам эди деучюдюле. Керти эр киши ма алай сабыр болургъа борчлуду.

Юйюрде, ишде аз тюрлю болмайды, женгиллик этип, терс оноула чыгъарсанг, артда жангылгъанынгы тюзеталмазса.  Бюгюнча эсимдеди анамы: «Жашым, бир заманда да ачыуланма. Ачыуланмай болмай эсенг, тырнакъларынга  къарай тур»,-деп юйретиучюсю. Кертиди, иш юсюнде къызаргъа тюшсе,  аны сёзлери эсиме келип, тынчайып, сабырлыкъ табыучу эдим»,-дейди ол.

  Ушагъыбызны ахырында Хызыр Исмаилович, коллегаларын, нёгерлерин профессионал байрамлары бла алгъышлай, алагъа саулукъ, узакъ ёмюр тилейди. Ол биргесине ишлеген таулу жашланы тансыкълап сагъынады: «Байсолтанланы Амаш бизни кёп затха юйретгенди. Эндрейланы Магъазалий, Энейланы Хусей, Темиржанланы Магомет, Текуланы Тахир, Бёзюланы Сафар, Сабанчыланы Исмайыл, Анахаланы Тахир - барысы да сынаулу офицерледиле,  подполковник, полковник чынлагъа жетишгендиле, бёлюмлеге башчылыкъ этгендиле»,-деп эсгереди ол.

  Жарсыугъа, анга ишлеген жылларында кёп нёгерлерин тас этерге тюшгенди, ол дуниялары жарыкъ болсун. «Аланы юйюрлерине  тёзюмлюлюк тежейме. Сабийлери таматаланы ариу тёрелерине кертичи болуп, аталарыны атларын бийикде жюрютсюнле»,-деп къошханды ол.

Полициягъа ишге барыргъа, криминалист болургъа хазырланнганланы уа эринмей окъургъа, билимлерин  ёсдюрюрге чакъырады.  «Хар адам да сайлагъан ишин жюреги бла сюерге, жууаплы толтурургъа керекди. Таматаладан юлгю алгъан алыкъа жангылмагъанды жашауда. Аны ючюн ич ишле органланы ветеранларын унутургъа жарамайды. Бизни билимибиз, профессионал сынауубуз уллуду, ала жаш тёлюню юйретиуде артыкъда керекдиле. Биз жаш полициячылагъа болушургъа хазырбыз, жаланда чакъыргъан этсинле»,-дейди Жашууланы Хызыр ушагъыбызны ахырында.