Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

Балханий (Медуница)

Бийиклиги 10-30 сантиметрге жетген, сабагъы тюз ёрге ёсген кырдык маталлы битимди. Тамырлары жан-жанына жайыладыла. Алагъа жууукъ ёсген чапыракълары жумуртха формалыдыла. Гюллери сабакъны чукуюнда бирге жокку боладыла. Битимни гюллери алгъа къызгъылдым, ызы бла уа шакъы бетли, агъар заманларында уа кёк бетли боладыла. Урлугъу ууакъ, сыйдам, жылтырауукъ тёп-тёгерекди.

Балханий апрель-май айлада чагъады. Кеси да нарат-назы эм уллу чапыракълы агъачлада ёседи.

Битим минерал веществола бла – марганец, темир, жез, ванадий, калий, кальций – байды. Анда дубль веществола, каротин, рутин, органика кислотала, бал туз, алколоидле, полифинолла да тюбейдиле.

Халкъ медицинада битимни къайнатылып, къайнатылмай да этилген сууну бронхитден, фарингитден, бронхиальная астмадан, ёпкелери туберкулёздан, ангинадан, фурункулёздан эм терилери ауругъанлагъа ичиредиле. Туберкулёздан ауругъан сабийге ол артыкъда иги болушады.

Балханийни кырдыгындан, кючюк чапыракъдан (подорожникден), сапыран чапыракъдан (шалфейден), эрмен чапыракъдан (полынь) бирча тенг юлюшле алып эм аланы бирге къатышдыргъандан сора аны столова къашыкъ бла бирин эм 1 столова къашыкъ балны 1 стакан къайнар суугъа къуядыла эм сел отда 5-6 минут къайнатадыла. Сууугъандан сора сюзедиле. Ёпкелери, къууугъу ауругъанлагъа, геморройдан къыйналгъанлагъа азыкъ ашардан 15-20 минут алгъа аны столова къашыкъ бла бирин кюннге юч кере ичиредиле.

Чурко (Топинамбур)

Оруслула анга «земляная груша» да дейдиле. Кёпжыллыкъ битимлени санына киреди. Чёплеу маталлыды, бийиклиги 2-3 метрге жетеди. Тёбеннги чапыракълары уллуладыла, жюрек формалыладыла, къыйырлары быхчыны ауузуна ушайдыла – хырезледиле. Битимни баш жанында чапыракълары узунла, жумуртха формалыдыла, зыбырладыла. Тамырлары картоф формалы тирлик бередиле.

Чурко август-сентябрь айлада чагъады. Гюллери чёплеунюкюлеге ушаш сарыладыла. Битимни «картофун» адамла, къабугъун артып, чийлей ашайдыла. Аны кийик тонгузла бек жаратадыла.

Медицинада чуркону, «картофларынча», чапыракъларын да хайырланадыла. Артыгъыракъда сахар диабетден ауруугъа къажау кюрешде. Нек дегенде ол битимде полисахаридле (инулин, пектин, фруктоза), клетчатка, витаминле, артыгъыракъда темир, кремний, калий, фосфор, цинк кёпдюле.

Сахар диабетден ауругъан адам чуркону тюрлю-тюрлю формада хайырланса, аны чархында углеводла, липидле тап халгъа келтириледиле. Битимни «картофларындан», чапыракъларындан салат этип, аны ауузланырдан 30-40 минут алгъа ашагъан адамны къанында 1-2 сагъатдан глюкоза иги кесекге азаяды. Аны себепли сахар диабетден къыйналгъанлагъа ол битим бек хайырлыды.

Чурко чапыракъларындан этилген жангы сокну (азыкъ ашардан алгъа 1 столова къашыгъын кюннге 3 кере) къанны басымы мардадан уллу болгъанлагъа, къан тамырлары иги ишлемегенлеге, энтеритден къыйналгъанлагъа ичиредиле. Ол ичлери ётгенлеге да хайырлыды. Адамны бир заты сынды эсе, чуркону сабагъын эм чапыракъларын ууакъ туурап, аны сыннган жерге салып байлайдыла.

Жерк (Ольха)

Терекни къабугъу жарыкъ-кюл бетли болады, бийиклиги 20 метрге дери жетеди. Гюллери, сыргъалача, къысха бутакъчыкълада энишге тагъылып боладыла, эркек эм тиши гюллеге юлешинедиле. Эркек сыргъала узунла, кеслери да терекни огъаргъы бутакъларында боладыла. Тиши гюлле (сыргъала) къысхаладыла, зугулладыла. Урлукълары жайпакъладыла.

Жерк чапыракъ этип башлагъынчы окъуна чагъады, аны урлукълары август-октябрьде бишедиле. Терек асламысында череклени, кёллени жагъаларында ёседи. Къабарты-Малкъарда жеркни юч тюрлюсю тюбейдиле: кёксюлдюм, къара, сыргъалы. Жерк терек кёплюгю бла агъачлада бешинчи жерни тутады. Аны мебель промышленностьда да хайырланадыла. Таулула, жерк терекни къабугъундан бояу этип, аны бла жюнню, жюнден эшилген затланы бояп тургъандыла.

Медицинада жерк терекни къабугъун бла гагуларын (шишкаларын) хайырланадыла. Алада дубль веществола, органика кислотала, гликозидле эм алкалоидле аслам тюбейдиле. Гагуладан эм къабукъдан (къайнатып) этилген суу ичден къан баргъан ауруугъа, хронический энтероколитге къажау кюрешде хайырланылады, чегилери колитден ауругъанлагъа, ичлери ётгенлеге, жел, жик ауруулагъа жарайды. Тиш кириулери къанаргъа ёч болгъанла жерк терекни къабугъу къайнатылып этилген суу бла ауузларын чайкъай-чайкъай турургъа керекдиле. Терекни гагулары къайнатылып этилген сууну ичи ётгенлеге, аш оруну ауругъанлагъа ичиредиле, жаш чапыракълары бла уа ирин этген жараны байлайдыла.

Жилек (Земляника лесная)

Кёпжыллыкъ кырдык битимди. Бийиклиги 15-20 сантиметрди, тамырлары къысхаладыла, кёпдюле, сабакълары сюркелип ёседиле, узунладыла, хар чапырагъы ючге бёлюнюпдю, жумуртха формалыды, къыйырлары хырезлидиле. Гюллери уллуладыла, акъдыла. Жемишлери уллула тюйюлдюле, къып-къызылладыла, ариу ийислиледиле.

Битим май-июньда чагъады, гагулары июль-августда бишедиле. Жилек жукъа агъачлада, тереклери кесилип кетерилген жерледе, агъач талалада, юлкюле араларында, къургъакъ тау бетледе да ёседи. Жилекни гагуларында аскорбин кислота, каротин, бал туз, тюрлю-тюрлю тузла, калий, тамырларында уа дубиль веществола аслам тюбегенлери тохташдырылгъанды.

Жилекни чапыракъларыны, гагуларыны, тамырларыны да дарманлыкълары бардыла. Медицина илмуну рекомендациясына кёре, диетический эм С витамини кёп болгъан затныча, бауурлары, бюйреклери, жюреклери ауругъанла жилекни аслам ашаргъа керекдиле. Адамны чархын кючлеуде, аш орун-чеги ауруулагъа къажау кюрешде да аны хайыры уллуду.

Халкъ медицинагъа кёре уа, битимни гагулары эм чапыракълары къайнатылып этилген сууну кече терлеп онгсуз болгъанлагъа, аш орунда жаралагъа, талакъгъа (селезёнка), тамагъы сапырандан ауругъаннга берирге керекди дейдиле. Аны ючюн, битимни къургъакъсытылгъан 3 чапырагъын 400 грамм исси суда къайнатадыла эм ол чайны бир кюнню ичинде уртлап-уртлап ичедиле. Къайнатылып, чапыракъладан этилген сууну ангинадан, астмадан, ичинден къан келип (дизентерия) ауругъанлагъа ичиредиле.

Артиш (Можжевельник)

Жерде сюркелип ёсген юлкюдю. Къабарты-Малкъарда аны юч тюрлюсю тюбейди: къазакъ (можжевельник казацкий) терекле тюплеринде, жерде сюркелип ёседи; сюркелип ёсген (можжевельник стелящийся) таулада мылылыкъ аз болуучу кюнлюм бетлеринде болады, бутакълары тауну кёнделенине жайыладыла, кеслерини да чапыракълары-ийнелери бирсиленикиледен эсе иничкедиле эм жютюдюле; узун чапыракълы-ийнели (можжевельник длиннохвостый) кюнлюм бетледе битеди.

Юлкюню бутакъларыны къабукълары къаралдым-кюл бетлиледиле, чапыракълары жалпакъладыла, шинжи маталлыладыла, урлукълары ууакъладыла эм тёгерек-зугулчукъладыла. Битим къургъакъ, юзмез жерледе, къысыр къаялада да ёседи.

Артишни биржыллыкъ жаш бутакъларыны эм аланы чапыракъларыны дарманлыкълары барды. Аладан этилген сууну адамны жел болгъан жерине сюртедиле. Ол безгекге, къурушхан, тутхан ауруулары болгъанлагъа жарайды. Сууалчанлагъа, чачны тюшюуюне къажау кюрешде да хайырланадыла аны. Юлкюню ууакъ тууралгъан чапыракъларын, сары жау бла къатышдырып, аны къотурла, кичигенлери тохтамагъан, темиреу болгъан жерлеге сюртедиле, губусланы кетериуде да хайырланадыла.

Эсде тутаргъа! Артиш кючлю ууу болгъан битимди. Андан этилген сууну ичерге тюшдю эсе, бек сакъ болургъа – врач бла тынгылы кенгеширге тийишлиди. 

Поделиться: