МАХТАУЛУ ТАМАТАЛА

(экинчи кесеги)

Къабарты-Малкъар къырал университетде Отарланы Керим атлы маданият араны таматасы Тюбейланы Светлана къурап, «Махтаулу ынналарыбыз бла аппаларыбыз» деген аты бла жазыу эришиу болгъанды. Анга къатышхан бир къауум сабийни ишлери бла сизни шагъырей этебиз.

Юйюбюзню жарыкъ жулдузу

Мен, бу кёлденжазманы жазардан алгъа, кёп тюрлю сагъыш этгенме, ыннамы къаллай адам болгъанын толусунлай ачыкълаяллыкъ болурмамы деп. Алай жазып башлагъан кезиуюмде уа сёзле жюрегимден кеслери чыгъып баргъандыла. Мени ыннамы таныгъан адам, аны бир кёргенлей окъуна  уллу хурметли адам болгъанын ангыларыкъды. Аны аты Зояды.

Ыннам мени ата журтуму сюерге, багъаларгъа, тамата къауумгъа намыс бере, адетлерибизге, тёрелерибизге юйретгенди. Биринчи кюнюмден башлап, ыннамы жумушакъ ауазын эшитеме. Анадан башха болмай, хар игиликни, ахшылыкъны жоралайды ол туудукъларына мени намыслы, адепли, халал жюрекли, ариу сёзлю ыннам. Бизден башха да хар адамгъа игилик, ахшылыкъ тежейди ол. Жашагъан дуниясында бир кишини да кёлюне тиймегенди. Тёгерекде къоншуларыбыз анга уллу хурмет этедиле. Ала: «Зоя битеу тийребизни берекетиди эм ёхтемлигиди», – дейдиле. Аллай сёзлени хар кимге да айта болмазла.

Ыннам манга: «Жашым, адам жашлыкъда тапмагъан хурметин къартлыкъда тапмаз. Ызынгдан, къайда болсанг да, ариу айтдыр, тюз жашау этерге итин. Миллетинги керти адамы болуп, тюзлюкню жолунда бар. Ма олду адамны ырысхысы да, насыбы да», – деучюдю.

Ыннам ариу тиширыуду. Чачы агъаргъанды, алай ол анга бютюнда ариулукъ береди. Кенг мангылайы, тюз буруну. Акъ бети. Жыл санына кёре, бетинде бир-бир жерлеринде жыйырылгъан жерлери барды. Ала да аны бетине бир хычыуунлукъ бередиле.

Уллу анам эки къыз бла бир жаш ёсдюргенди. Ала адетли, намыслы болур ючюн кёп къыйын салгъанды. Барын да окъутуп, бийик билим алырча этгенди. Бюгюнлюкде ала бирер жерде ишлейдиле, атларын иги бла айтдырадыла.

Ыннам ата-анабызгъа бизни ауурлугъубузну жетдирмейди. Ала да аны бек сюедиле эм багъалайдыла. Ыннам бизни юйюрюбюзню тутуругъуду, жарыкъ жулдузуду, кюн тийгенча, аны жылыуу барыбызгъа да жетеди. Ариу сёзю, уялгъан этгенча ышаргъан бети, жылы къарамы бизге кюч-къарыу береди. Хар сёзю, иши тюзлюкге, кертиликге, жашауну тюз жолунда барыргъа итиндиреди.

Ма аллай ыннам барды мени. Мен анга: «Кёп жаша, сабийлерингден эм туудукъларынгдан къууан», – дейме.

Чабдарланы Ислам, Бабугент эл, кадет школ-интернат.

Жан дарманым – аммам

Сабий анасынмы бек сюеди, атасынмы, аммасынмы огъесе аппасынмы? Атам бла анамдан сора, жарсыугъа, мен эсли заманымда жангыз да аммаларымы таныгъанма. Бу эссем да бир аммамы юсюнденди.

Ёксюз ёсген, кёчгюнчюлюкню кёрген, эки жашын ол дуниягъа ашыргъан, жанымдан сюйген аммам. Анга къарай, сейир этерча эди... Къайдан чыгъып турады къарыу кюлюрге-ойнаргъа? Баям, «Къыйынлыкъ кёрген – тёзюмлю», – деп бошдан айтылмагъанды. Бир заманда ауруп къыйнамагъанды, ауругъан эсе да, аягъы юсюнде, ауруугъа хорлатмай, жигит болуп, бахчада, юй тёгерегинде ишлеп тургъанды.

Кючлю халиси болгъанлыкъгъа, аммамы бек жумушакъ, таза жюреги болгъанды. Къолундан келсе, тилетмей болушханды. Жигит ыннам, хар нени да бек уста билген, адет-намысха юйретген, эрттегили таурухла айтхан, дунияны жарытхан адамладан бири эди.

Мени жан дарманым – аммамды! Бу сёзлени жаза туруп, ангылайма, ол керти да алайды... Гитчелигимде сабий жарсыуларым болуп айтсам, мени сагъышларымы чачыучу эди, къууанып келсем да, мени бла бирге ол да къууаныучу эди. Хар заманда да, кимден да бек, мени ыннам ангылаучу эди. Жумушу болса, жарсыуу болса да, уллу адамгъача айланып, болгъаныча айтып, мени оюмуму соргъанды.

Не заманда да бек сюйгенме аммам бла бир кенгеширге, къарт адамны хар сёзю акъылды. Ингирде аммам эшиу эше турса, къатында олтуруп аны бла хапарчыкъла айтыргъа бек сюе эдим. Орусча иги ангыламагъаны себепли, мен анга телевизорда болгъан киноланы хапарларын айтханма, малкъар литературадан дерсими, газетлени окъусам да, бек сюйюп тынгылагъанды. Бек сюйгени уа – «Заман» газет. Адабиятдан а, бюгюнча эсимдеди, Толгъурланы Зейтунну «Къызгъыл кырдыкла» деген повестин окъуп жилягъаныбыз...

Бюгюнлюкде мен аммамы жаланда тюшюмде кёреме, жан дарманыма бек тансыкъма. Къарт адамы болгъан юй – берекетли юйдю. Токъсан жыл жашагъанды, кёп зат сынагъанды ыннам. Ол бизден кетгенли алты жыл болады, излеген а хар кюн сайын да этебиз.

Таукенланы Лейля, КъМКъУ.

 Аппам Гыжгыланы Зейтун

Чегем ауузуна элтген жолда эки тиширыу къол кётюрюп сюеледиле. Алайтын ётюп баргъан машиналадан бири тохтайды да, шофёр:

– Къайрысыз? – деп сорду.

– Чучхурлагъа дери элтсегиз эди, – деп тиледиле ала. – Биз Белоруссияданбыз. Устазлабыз. Школубузну пионер дружинасы таулу жаш Гыжгыланы Зейтунну атын жюрютеди, – деп ол тургъан элни жокъларгъа сюйгенлерин да билдирдиле.

Ол 1938 жылда аскерге чакъырылгъанды. 1941 жылны ал айларында уа ол къуллукъ этген артиллерия полк Кюнбатыш Белоруссиягъа жиберилгенди. Белосток   шахарны къатында болгъан жай лагерьледе тургъан кезиулеринде  Уллу Ата журт уруш башланады да, полк Гродно шахаргъа кетерге буйрукъ алады.

Фашистле, аны къуршалай кёп къоранчла тюшюре, къысадан-къыса барадыла. Командованиядан хазна киши къалмай къырылады. Аны къалгъан кесегине лейтенант башчылыкъ этеди. Ала кёп кюнлени агъач ичлери бла барадыла, аскерни къалгъан бёлюмлерине къошулур муратда. Декабрьни ортасында лейтенант ауур жаралы болады. Ёлюрюн билген командир, полкдан къалгъан къауумгъа мутхуз кёз бла къарап: «Тёгерегибизни душман алгъанды, байракъны букъдуругъуз, кесигиз а, бирер-экишер болуп, эллеге барыгъыз да, ит фашистлени къолугъуздан келгенича къырыгъыз», – деп, жан береди.

Ол айтханча этедиле. Зейтун бир хуторда биреуге жалчы болады. Бир жол, отуннга баргъанда, агъач къалауургъа тюбейди. Аны бла сёлеше келгенде, къайдан болгъанын, бери къалай тюшгенин да айтады. «Сен тюз акъыллы инсан кёрюнесе, мен сени иги адамлагъа тюбетейим», – дейди ол. Жаш ол киши бла барады да «Победитель» деген партизан отрядха тюшеди. Ол кюнден башланып аны аты Антон болады.

1943 жылда партизан къауум уллу кючге айланады. Ал кезиуде анда жыйырма тёрт адам болгъан эсе, артда ала тёрт жюзге жетедиле. Анга Ленинни атын атайдыла. Аны баш магъаналы, бек иги ротасы уа – «Победитель». Гыжгыланы Зейтун да – Антон – ол ишлеге кесин тийишли юлюшюн къошады. Бу партизанла Кюнбатыш Белоруссияны Барановичи эм Гродно шахарланы тёгереклеринде болгъан юч районну тийрелеринде немисли фашистлеге арталлыда онг бермегендиле.

Жигитча сермешген Гыжгыланы Зейтун Ата журт урушну Къызыл Жулдузну ордени, «Партизан Отечественной войны» майдалны биринчи даражасы бла да саугъаланнганды. Хушто-Сыртда орта школгъа аны атын атагъандыла. Зейтунну юч къарындашы да – Суфиян, Нуху, Ахмадия – Уллу Ата журт урушда жигитлик этип, туугъан жерлерин къоруулай, жоюлгъандыла.

Къалабекланы Мадина, Булунгу эл

 Аппамы эсгере...

  Мен аппамы хапарларына тынгыларгъа бек сюйюучю эдим. Аппам – Бёзюланы Нюзюр 1921 жылда  Акъ-Сууда туугъанды. Атасы Шаухал элде намысы жюрюген адамладан бири эди. Сабийлерин  гитчеликден окъуна бир ишден артха турмазгъа, бирликге, сабырлыкъгъа юйретгенди. Аппамы къол ишге усталыгъы болгъанды. Алты-жети жылындан башлап агъач иш бла кюрешгенди.

Уруш башланнганда аппа, кесини жыл санына да эки жыл къошдуруп, урушха кетеди. Жаяу аскерде «Максим» пулемёту бла сермеше, Смоленскге дери жетеди, бир ненча кере жаралы да болады. Кёп нёгерин  тас этеди. Ючюнчю кере жаралы болгъанда, ол агъач теренинде бугъады. Бир къауум кюнден эс жыяды, кесин къолгъа алады. Ол кюн ингирде, агъач ичинде, эки немис, бир  румын  офицерни ушкокларын бир жанына кетерип, солуй тургъанларын кёреди. Сора, аланы къатларына шыбыртсыз этмей барып, ушкогун тиреп: «Хенде Хох!» – деп къычырады. Алайда ол аланы, бир окъ атдырмай, пленнге алады.

Ол эки сёзден сора мени аппам бир сёз да билмей эди. Аны ючюн бек жарсый эди,  ала кеслерича бир зат айтып, къачаргъа амал излерле деп. Аланы къоркъутама деп, аппам къаты ауаз  бла  сёлешмегиз дегенни ангылатады.  Офицерледен бири, орусча  бир кесек ангылагъаны: «Урушмагъыз, биз сизге болушургъа сюебиз», – дейди. Алайда аппам; «Ма,  сизни болушханыгъыз!» –  деп жаралы болгъан аягъын кёргюзтеди…

Ол жол мени аппама, бек узун кёрюннген эди. Ала жаяу кёп бардыла, аппамы жарасы бек къыйнай эди. Ол юч километрни солдатла аны  инбашларында элтгендиле къызыл аскер тохтагъан  жерге дери. Алайда, терк окъуна врачны табып, аппама болушхандыла, жараларын байлагъандыла.

Аппам алай айтыучу эди: «Мен ол кюнден сора ол солдатланы кёрмегенме  ансы,  сау болугъуз дерик эдим, мени кётюрюп келгенлери ючюн», – деп кёп кере эсине тюшюрюучю эди. Аппамы жаралары  кёп къыйнагъанды, терк къайтышмай, Пятигорскде аскер госпитальда да кёп жатып чыкъгъанды.

Бир къауум замандан а  битеу таулу миллетни, сатхычла  деп, Орта Азиягъа кёчюредиле. Ол кюнню эсине тюшюрсе, аппам кёз жашларын жашыртын сыйпаучу эди. Орта Азияны къум тюзлеринде онюч жыл жашагъанды. Артха Акъ– Суугъа къайтханларында, ол   кесини сюйген иши бла арт кюннге дери кюрешгенди. 

Непеланы Аймелёк, Нальчик ш., 9-чу школ

 Мени огъурлу аппам

Мени аппам, Токъуйланы Дауутну жашы Билял, бир да болмагъанча огъурлу адамды. Анга сексен  юч  жыл болады. Ол юй бийчеси бла беш сабий бла он туудукъ ёсдюргендиле.

Аппам мени шуёхумду, ол бизни, туудукъланы, жашауубузда бек магъаналы адамды. Школда солуу кюнле  башлансала, мен аппама къонакъгъа бек сюйюп барама. Биз экибиз да кёп заманны бирге ётдюребиз. Аппа кёп сейирлик хапар айтады. Ол айтханнга кёре, гитче жашчыкълай, аппам юйюрю бла кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын сынагъанды. Атасы Дауут а уруш жоллада ауушханды.

Болса да кёпню сынагъан, кючлю эм къаты  болады, къыйынлыкълагъа хорлатмай, жашау этерге кюрешеди. Андан болур, мени аппам да жашауунда кёп тюрлю затха юйреннгенди. Ол, уста механизатор, агъач усталыкъгъа да юйреннгенди, къанжал бла да ишлегенди. Къол усталыгъы хар жерде кёрюнеди: уллу ариу юйюню хар ташчыгъын ол кеси къалагъанды, арбазгъа кирген жерде уа, агъачдан этилген, жомакъдача, ариу затланы жарашдыргъанды, туудукъланы барына да бешиклени кеси ишлегенди.

Аппам заманын бош ётдюрмейди, не бахчада терекле бла кюрешеди, не да сюйген чёгючню бла сюрмесин алып ишлейди.  Къонакъгъа барсам, мен анга болушургъа бек сюеме, ол а анга бек къууанады, хар затха юйретеди, не затха да бир амал табады. Ингир болса уа, жаш заманын эсине тюшюре, тюрлю-тюрлю хапарла айтады неда китап окъургъа олтурады, телевизорда малкъар тилде бериулеге да бек сюйюп къарайды. Аппагъа тынгылай, мен  таулу халкъны адетлерин, ана тилибизни ариулугъун сеземе.

Мен аппам бла ёхтемленеме, аныча уста, жарыкъ, хурметли адам болургъа сюеме.

Локияланы Элдар, Жангы Малкъар.

Кёпню кёрген, кёпню да сынагъан ыннам

Мени ыннам бек аламат, бек ахшы адамды. Аны аты Аслижанды, анга алтмыш тогъуз жыл толгъанды.  Ол, ынна деген атны жюрютгенликге, бек чырайлы, ариу сыфатлы адамды. Ыннам мени бек сюеди, эркелетеди, ариу айтады, бир къысдырыгъы болса, аны манга сакълап турады. Мен аны бла кёп заманны ётдюреме. Ыннам манга кесини сабий заманыны юсюнден хапарларын айтыргъа сюйюучюдю. Мен да аланы  сюйюп сакълайма, ыннамы юсюнден кёп зат да билгенме.

Ыннам эки жылында ёксюз къалгъанды, ачлыкъ, жаланнгачлыкъ да сынагъанды. Сабийлигин Орта Азияны къум тюзлеринде ётдюргенди. Аны атасыны эгечи ёсдюргенди. Кёп къыйынлыкъгъа да тёзгенди, жууукъ, къаршы адамларын да тас этгенди, ата-ана жылыу да кёрмегенди.

Ыннамы хапарлары жюрекни жарсытадыла, инжилтедиле. Жашау къадары къыйын болгъанды, алай ол сынмагъанды, бюгюлмегенди. Мени ыннам эки жаш бла эки къыз ёсдюргенди.  Бюгюндюкде, Аллахны ахшылыгъындан, аны жети туудугъу барды. Ол  барысына да бирча эсин бёледи. Бек тамата туудугъуна уа – манга, бютюнда бек. Мен аны жюрегим бла сеземе, ол  мени бек сюйген адамымды. Ынначыгъымы ёмюрю узакъ, саулугъу элпек болурун тилейме Аллахдан.

Отарланы Малика, Нальчик ш. 9-чу школ.