Бугъа тюйюш

Адам, не айтсакъ да, табийгъатны бир кесегиди. Ол да жашауун хайыуанла, жаныуарла арасында ётдюреди. Аны ючюн болур, аласыз жашау былай болур эди деп, ангылатыргъа окъуна къыйынды.

Мен а бюгюн, юй хайыуанлагъа уллу сюймеклигими билдире, сабий жылларымда колхоз къошда кесим кёрген быллай бир бугъа сермешни юсюнден жазаргъа таукел болгъанма.

Бизни колхозну саулукъ ийнеклери кечиннген къошунда юч бугъа бар эди.Аладан бирлери - къонгур, экиси уа-къара къоланла.Аланы ючюсюню юч тюрлю къылыкълары бар эди. Къоланладан уллу санлысыны аты-Маммарай, гитчерегини аты уа-Асыл.Маммарай - ачыулу, гузабалы, Асыл а - къоркъакъ, мытыр.Къонгур бир да тауушлу мал эди. Аны ариу сыфатына къарап турсанг, тоймаз эдинг. Анда, башха бугъалада болуучусуча, огъурсузлукъ, кюйсюзлюк жокъ эди. Болсада артыкъ уллу болмагъан санларында шаугютлени къайнагъанлары аны деменгили кючюне шагъатлыкъ этгендиле. Бютюнда бег а аны ал бёксюню бла боюнун айтсанг а! Къонгурну ал жанындан къарасанг, кёкюреги жергеми жетип турады дер эдинг. Аны боюну жауурунларындан башлап желкесине дери томуроуча, базыкъ болуп келип, мангылайыны тюгю уа кёрпеча бурма эди. Шаудан сууча сюзюлюп тургъан, алай жютю къарамлы кёзлеринде огъурлулукъ бла бирге уллу таукеллик бирча кёрюннгендиле. Акъсылдым жютю мюйюзлери мангылайына ариу жарашхандыла. Тюгюню гымыхлыгъын айтмасанг, саныны ишлеуюню бла ол доммайгъа ушагъанды.

Жайда эди. Бир ингирде ийнекле сауула тургъан кезиуде башха колхозну бизни бла къоншу къошундан эки бугъа бизни ыстауатха салдыла да келдиле. Баям, ала, деу къарыуларына базынып, къоншу бугъала бла тутушуп, «безиреп» къайтайыкъ деп, келген болур эдиле.Бугъала десенг да, ала аллай мазаллы эдиле, башха болмай тюз пилле кибик. Ийнек саууучула, сюрюучюле да чакъырылмай келген «къонакъланы» уллу санлылыкъларына сейир-тамаша болуп къарайдыла. Биз, бузоучула уа, аланы сабыр атлап, хауаны къалтыратып, гюрюлдеп келгенлерине къарап, жюреклерибиз терк-терк урады, бугъаларыбыз къоркъуп ыстауатдан къачып кетмеге эдиле деп, тёзюмюбюз тауусулуп сакълайбыз.Тышындан келген бугъала уа, эки жанларына аууша, бир бири ызларындан акъыртын атлай келедиле.Ала ыстауатха жууукълашханлай, сырыйна сокъгъанча, хауаны къалтыратып, узун тартып, ёкюрдюле. Жюрюшлерин бираз акъыртын этдиле.Эки атлай да бир тохтай, ал аякълары бла къум чачдырып башладыла.

Кёзлерибиз тыш бугъалада эселе да, кёлюбюз а кесибизни бугъаладады.Къонгур бугъа ёкюрген, гюрюлдеген таууш эшитгенлей, ыстауатны ортасында жатхан жеринден секирип къопду да, алгъа да бир атлап, керилип, эрлай бугъала гюрюлдеген жанына айланды.Ол нек эсе да, хар заманда да ыстауатдан ийнеклени бек къалын жеринде жатыучу эди.Къалгъан эки бугъабызны да ыстауатны къыйыр жанында хар бирини энчи жатхан жерлери болуучу эди.Ала да бугъа тауушланы эшитгенлей гузабагъа къалдыла. Асыл кенгден гюрюлдеген болмаса, жеринден тепмеди.

Маммарай Къонгур бла бирге «къонакъла» таба тебиредиле.Алай ол да бираз барып тохтады. Ал аякълары бла жерни къазып, гюрюлдеп, ачыуланнганын кёргюзтдю, болсада алгъа уа баралмады.

Къонгур а Къонгур! Аны уа несин айтаса! Ол, гюрюлдеп артыкъ гузаба этмей, базыкъ боюнун ёхтем къайырып, алгъадан алгъа шош атлайды. «Къонакълагъа» жууукълашхан заманда Къонгур аланы къатында иги да назик кёрюндю. Алай не деу эселе да, ол аладан къоркъуп, артха туракъламады. Боюнуну къайыргъанын бузмай барып, тышындан келген бугъаланы бек улусу таба бурулду. Аны къатына иги жууукъ келип, къайырылгъан боюнун терк окъуна тюзетди, къочхарча алгъа секирип, тышында келген бугъаны марап, жютю мюйюзлерин тиреп, кючюн жыйып, тюртген заманда Къонгурну эки арт аягъы ёрге кётюрюлгенча болду. Ол биринчи силдеую бла бу уллу затха хазна къарыу эталмады. Эки бугъа да не ёлюу, не хорлау дегенча, къарыуларын аямай, къазауатха киргендиле. Кёзлери къызарып, селегейлери барып, мюйюзлери бир бирге жетген заманда уа, жаркъа отунланы бир бирге ургъанча, таууш этедиле.Тыш бугъа ауур санларын терк къымылдатып, душманындан онглу болалмайды. Алай санларын тепдиргени сайын аякълары басхан жерден зылдыла къобарып, узакъгъа сыздырады. Ал бёксюнюн алгъа тутуп, аякъларын жерге къадама бегитип кюрешеди. Къонгур да, бирде жияча жыйылып, бирде садакъ окъча тюзелип, деу бугъаны семиз башыны бир учхара жерин табып, жютю мюйюзлерин алайгъа чанчыргъа къаст этип силдешеди. Къызыу сермешде аны огъурлу кёзлерине къан чапханды.Гиртчи санларында шаугютлери дубур-дубур болуп сюелгендиле.

Къанлары къызгъан ёхтем бугъала, мюйюзлерин бир бири башларындан айырмай, иги кесек къагъышдыла. Алай эте келгенлей, Къонгур башын терк окъуна бери ычхындырып, душманыны жаякъ сюеги бла боюнун бирден тутдуруп, битеу кючюн жыйып, жыяча жыйырылып, алгъа силкиннгенде, тышындан келген бугъа бекми ачыгъан эди да, абыннганча болуп, боюнун бир жанына бурду. Ол кезиучюкде уа зауаллы Къонгур ауур жюкден къутулгъанча болуп, кючюне кюч къошду, асланча секирип, мюйюзлерин деу бугъаны быгъынына тиреп, экинчи кере да силдеди. Ол кезиуде къоншу къошну бугъасы тапсыз ёкюрдю. Андан сора уа Къонгур анга кёз ачдырмады.Арт жанындан болуп, жетгени сайын, бир арт бутуна, бир а жамызына мюйюзлерин чанча, аны ыстауатдан кери къачырды. Андан сора ариу да, кючлю да Къонгур ёпке солуу эте тургъанлай, башын ёрге тутуп, ыстауатха ёхтем къарады, теренден солуп, мюнгюреди. Ол сагъатдан окъуна ыстауатха къайтып, ийнекле ичинде эки жанына аууша, эркин айланнган тышындан келген экинчи бугъа таба терк атлады. Аны къатына жетгенлей боюнун бир кесек къайырды, жюрюшюн а тюрлендирмеди.Къоншу къошну экинчи бугъасы да анга бираз къайырылды, тутушургъа уа базынмады, бир жанына бурулуп кетди.

Ол кюн бизни тынч кёрюнюучю Къонгурубузну ачыууна, жигитлигине къарасанг, ол ёресине отму болуп къалды дер эдинг. Керексиз ачыуланмаучу, боюн кючюне базынып, кесинден къарыусузланы басынчакъламаучу Къонгур ол кюн кесини «кишилигин» алай кёргюзтген эди.Ыстауатны къоруулап, малчыладан да ыразылыкъ алды.