ЖАШАЙ ЭДИЛЕ ЮЧ ЭГЕЧ…

ХАПАР

Жашай эдиле юч эгеч эрттегили Бахсанда – киши сыртын жерге салалмагъан жигит Жамболатны къызлары. Эртте жомакъдача, ала ариу умутла эте эдиле жашаудан. Къадарлары уа, ала суннганча болмай, башха тюрлю жазыу жазгъанды аланы хар бирине. 

Таматалары Зулейха бек иги тигиучюге саналгъанды. Аны уста къолу тикген кийимлени элни бек омакъ жашлары бла къызлары кийгендиле тойлагъа. Къоншу ауузладан келип да этгендиле анга сапариш. Жашларына аты кенгледе айтылгъан къызны тилей, къоншу элледен да келгендиле келечиле, алай ол унамагъанды аланы бирин да. Къызы сюймегеннге уа, не аламат тукъумдан болса да, бермегендиле зор бла ахлулары.

Ата юйюнден узакъ болмай, жол жингиригинде жашагъан Халитни, къошдан тюшгенлей, орам бла ёрге, энишге жюрюгенине киши да эс бурмагъанды, Зулейха бла аны кичи эгечи Мариямдан сора. 

Мариям:

– Сюйген жашынг да мында кёрюнеди. Ма, къара, ётюп барады. Ала, бу малларын бизни арбаз бла сюрмесе жарамаймыды? Баш орам бла тюшсе уа суугъа. Эрикгенме ызындан сибиртги алып айланнгандан. Ма созула-созула барады. Узункай! Ёре агъач кибик. Ах кюнюм, Зулейха, къарт болса, къалай гуппур боллукъду ол! Барырса аны жанында, ол – гуппур, сен а гуппуш болуп, ох-тух эте экигиз да! 

Ой, Халит, Халит а биягъы,

Эмен агъачдан таягъы,

Аны кёргенлей, къызарад

Бизни Зулейни жаягъы, – деп жырлай, аз къогъузтмагъанды тамата эгечин.

Кюз артында Халитни ата къарындашы бла ана къарындашы бирге кирип келгенде, келечиле болгъанларын билип, ич юйге ташайып кетген эди Зулейха. Баргъан эди жанындан сюйген Халитине, алай а, эгешчиги Мариям айтханча, къарт да болмады ол, гупппур да угъай. Ох-тухун да эшитмеди киши.

Ариу жашап башлагъанлай, жарым жыл да болгъунчу, Халит, бичен этип келе, арбагъа къаланнган биченни башындан кетип, элгеннген ёгюзле малтап, эки ыйыкъ жатып, алай ауушхан эди. Ол тёзюмлю адамны ынычхагъаны къулагъындан кетмегенди ёмюрде да Зулейханы. Жазыкъ Халитни аты сагъынылгъанлай, къыйын солуу эшитилгенди къатында. Аны алай къыйналгъанын кёрюп, Аллахдан анга жашау да, тынчайыр амал да бирча тилегенди Зулейха, аны букъдуруп жашаса да. 

Жыл озгъандан сора аны юй адамы ауушхан, юч ёксюз ёсдюрген Матгерийге бергендиле. Аланы кеси балалары болмагъанды, ол эки жашны бла къызны ёсдюргендиле бирге. Ала да, Зулейханы ёге анача кёрмегендиле. Бютюнда аталары, душман киргенде, партизаннга кетип, анда жоюлгъандан арысында, кёчгюнчюлюк да кёргендиле, артха да къайтхандыла, алай а сабийле бла Зулейха бир бирден айырылмагъандыла. Аланы – анга аманат болуп къалгъан сабийлени – жанларын сакълагъаны Зулейханы ёхтемлиги эди. Ауушхан да, сюргюнден жыйылгъандан сора кеси элинде этгенди Зулейха. Халитни къатына да аны тамата жашы салгъанды. Ангылагъандан, аны жюрегинде жашап тургъан уллу сезимге хурмет этгенден. 

Татлыхан а, къызланы ортанчылары, анча элни юсю бла ётюп, Холамда аты айтылгъан темирчи жашха, Жарахматха, баргъан эди, анда жашдан умут этип тургъан менме деген ариулагъа къара кийдирип, даула айтдырып. Суугъа чыкъса окъуна кёз тиймей къайтмагъанды Татлыхан. Чырайлы келинин къайын анасы бек аягъанды, алай а Татлыхан кесине хомух деп бир да айтдырмагъанды. Хомух да къайдан болсун иш кёллю юйюрде ёсген къыз? Дууа жаздырыб а такъгъан эди къайын анасы. Ол дууа артда Орта Азиягъа барып, андан да къайтханды бери. Бир-бирде ол сакълагъан сунады Татлыхан киши жеринде аны юйюрюн ачлыкъны, жаланнганлыкъны кесине нёгер этип айланнган ёлюмден. Ол артда боллукъду. 

Алда уа Жарахмат, букъдурургъа кюрешсе да, бийчесине къарагъан кёзлени эслеп, ёхтемленип тургъан болмаса, кюйюклюк этмегенди. Тенглеринден бири – Таусолтан анга сукъланнганын да эслегенди ол, алай сёзню ачыкъ этмегенди бир заманда да. Акъылында: «Ариугъа къараргъа ким сюймейди? Бал болгъан жерге чибинле да бир бирин къуууп жыйыладыла» – деп къойгъан болмаса, бетин тюрлендирмегенди сабийликден бирге ёсген тенгине. Намысына сакъ Татлыхан да этдирмегенди анга башха сагъышла.

Алагъа къызчыкъ туугъанда, Айсурат деп аппасы атагъанды. 
– Келинчикге ушайды! Бир да ариучукъду! – десе къайын анасы, Татлыхан а ичинден: «Андан эсе атасына ушагъы эди», – деучю эди.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, тёгерекде ара мюлклени жангыз темирчилерин ары иерге унамагъандыла. Душман элге киргенде да къоймагъанды ол ишин. Аны партизанла бла байламлыгъы барды деп, ким эсе да ишеклилик туудургъанын а Жарахматха фашистле айырып элге бургомистр этген Таусолтан билдиргенди. Алай бла Жарахмат партизаннга кетгенди.

Фашистле аны излей, арбазына келгенде, ызларындан Таусолтан да жетген эди. 

– Баш иенг къайдады? – деп, киргинчиле къаты болгъанларында, ол къутхаргъанды Татлыханны.

– Къайдан билликди тиширыу ол къайда болгъанын? Муну да къагъанакъ сабийи бла, ауурлугъу да болуп тургъанлай, атып кетгенди ол начас! – деп, аланы акъылларын башха жанына бургъанды.

Жарахматдан хапар болмай тургъанына бек жарсыгъандыла ахлулары. Татлыхан а бютюнда. Экинчи къызчыгъы ол кюнледе заманы жетмей туугъаныны да, баям, андан болур эди. Тамата къызчыгъын жукълатып, къагъанагъы жатхан бешикни тебирете, аз тилемегенди ол Аллахдан, Жарахмат сау къайтсын, бу сабийлени ёксюз этме деп.

Келген эди ол къаугъалы кюнледе Таусолтан да. 

– Была кетерге тебирегенча кёрюнедиле. Жокъду энди манга мында жашау. Была бла кетерик болурма, – дегенинде ол, ауазы къалтырагъанын эслеп, жарсыгъанды Татлыхан.

Болсада жукъ айталмагъанды. 

– Алай а сени кёрмей тургъандан уллу сынау манга бу дунияда боллукъ болмаз. 

– Къой, Таусолтан, кёлюмю чыгъарма. Жарахматны кёзюне не деп къарарыкъса, бу сёзлени айтып?

– Сени неда Жарахматны намысы бла ойнагъан кюнюм ахыр кюнюм болсун! Аны излемегеними ангыла, Татлыхан. Ол зат бир заманда да келмез акъылыма. Сюймеклигим а биргеме кирир къабырыма.

Ол кетгенден сора да кёп сагъыш этгенди Татлыхан – терсмиди, тюзмюдю Таусолтан, ол аны билмейди, алай элде уа аны къолундан ачыгъан болмагъанды. Ол билдирип, жанын сакълагъанла уа саудула.

Душман кетгенлей, Жарахмат да къайтхан эди элге. Таусолтанны уа тутуп, эл аллында сюд этгендиле. Кимге болушхан эсе да, аны жанлы болуп киши сёлешемегенине сейир этген эди Татлыхан. Жарахмат быллай керекли кюнде элде болмай, таугъа кетгенине да кюйгенди. Кеси уа айтханды, эр кишиледен уялса да, алгъа чыгъып:

– Къалай болгъан эсе да, жамауатда Таусолтанны къолундан ачыгъан болмагъанды. Аны къой, мени сабийлерими аталарына душман къыл чайнагъанын, анга къоркъуу болгъанын да ол билдиргенди. Аны хайырындан сабийлерим ёксюз къалмай, аталарыны къолунда ёседиле, – деген эди. 

Алай анга киши эс бурмагъанды. Таусолтанны Нальчикге алып кетип, жыйырма жылгъа сибирлик этгенлерин эшитгенде да, тынгылап къалгъан эди эл. Анга хар эсине тюшгени сайын сейир этиучю эди Татлыхан.

Таусолтан а, къоллары артына бурулуп, байланып тургъанда, аны таба къарап:

– Кеч мени, Татлыхан. Жарахмат да кечсин, – деп, алай атлагъан эди аны сакълагъан къара машинагъа.

Анга алыкъа отуз жыл да толмагъан эди. 

Хар не сабыр болгъанда, таматаладан эркинлик алып, Бахсан ауузуна Татлыханны туугъан элине барып, андан хапар билирге сюйдюле баш иеси бла ол. Анда душман келтирген хатаны юсюнден кёпле айтхандыла. Аны кёзлери бла кёрдюле – бара эдиле уллу жолну толтуруп, ёрге айланып, фашистлени къолларындан жоюлгъанланы ёлюклерин элтип сансыз ёгюз арбала. Аланы жанларында уа – жиляу къаралтхан тиширыула бла, кёзлерин кётюрюп, дуниягъа къараялмагъан эр кишиле. 

Бахсанда хапарла къууандырмагъандыла Жарахматны бла Татлыханны – ол заманда Нальчикде окъуй тургъан жыйырма жылы да толмагъан Мариямны фашистле сюрюп, узакъ алып кетгенлери белгили болуп, аны кётюралмай, атасы, анасы да бушуулу эдиле.

Кече къалып, алай къайтхандыла ала Холамгъа. Жарыкъ Мариямны сыфаты тюшлерине келип, жукълаялмай чыгъа эди тангнга Татлыхан. Жарахмат а, къайын къызыны ызын табарын тилеп, район таматагъа бир ненча кере да баргъанды.

Бир эрттенликде таулу юйлени эшиклерин уллу бушуу къакъды – кёчгюнчюлюк азабыны онючжыллыкъ жолу алай башланды. Сабийле, алыкъа жукъ ангыламай, эндиге дери кёрмеген поездде баргъанларына къууанып турсала да алда, къартла уа шургулу эдиле. Ала уллу къыйынлыкъ сынагъанларын тынгылап баргъанларындан ангылагъанды Татлыхан. Ол ары дери баргъан эки ыйыкъны ичине он сёз айтхан болмазла, минчакъ тартхан болмаса. Ары тюшгенден сора, кёп бармай ауушхан эдиле ала. Юйреналмагъандыла киши жерини хауасына, суууна. Къызла уа ёсгендиле. Алагъа анда къарындаш да къошулгъанды. Юйюр аякъ юсюне тургъан эди – темирчи дегенинг къайда да керек усталыкъ эди да, Жарахматны кюню бош болмагъанды. Солуу алмай ишлеп къыйналса да, сабийлерин киши кёзюне уа къаратмагъанды. 

Къайтып келгенде, ала келтирген мирзеуге бла маллагъа сейир этип къарагъандыла кёргенле. Аланы эски юй орунларында от тиргизирге къоймагъанлары уа бек ачыу тийгенди юйюрге, эллилерине да, алай аны миллетине аллай бир сынау берген къырал бла ким ёрелешаллыкъ эди? 

Алай бла тохтагъандыла ала шахар тийресиндеги элчикде. Мариямны юсюнден хапар а кеч келгенди. Ол Германияда табылгъанды, немисли бла бир юйюр къурап. Кёп жыл озуп, Мариямны анга ушагъан бурмабаш къызы бла жашы келген эдиле аналарыны туугъан жерин кёре, ахлуланы излей. Кеси уа кёрюнмегенди. Дуниясын бери келирге эркинлик болгъунчу алышхандыла ол да, баш иеси да. Эгечден туугъанла ана тиллерин билмегенлерине бек жарсыгъанды Татлыхан. Орусча да ангыламай эдиле. Насыпха, школда немис тилден окъутхан Разият тилманчлыкъ этип тургъанды ансы. 

Таусолтанны сагъына-сагъына турсала да, андан ары хапары юзюлген эди. Жарахмат бла Татлыхан а, жерде этер ишлерин тауусуп, бир бири къолларындан тутханча, араларында жыл озмай, алай ауушхандыла сабийлерини, туудукъларыны къолларында.