Чыгъармачылыгъы – кюнден толу жаяу жолчукъ, тёгереги уа – тау гюлле

Белгили жазыучу, журналист, КЧР-ни халкъ поэти, Байрамукъланы Ибрагимни къызы Фатима Къыргъызда туугъанды, Жангы Жёгетей элде ёсгенди. Къарачай-Черкес къырал институтда окъугъанды, школда устазлыкъ этгенди. Бёлек жылны ичинде «Къарачай» газетни журналисти, бёлюмюню таматасы. 1994 жылдан 2003 жылгъа дери Москвада Къырал Думада ишлегенди. Арт кезиуде «Эльбрусоид»  фондну басма бёлюмюню редактору болуп тургъанды. Ол «Сюймекликни жети жолу», «Кюн бешик», «Бушуу китабы», «Кеч тюбешиу», «Жазыула», «Жолоучу» эм башха китапланы авторуду.
                                                                                              Башланыу
Байрамукъланы Фатима биринчи назмуларын тамата класслада окъугъанында жазгъанды. Басмада ала 70-чи жыллада чыгъып башлагъандыла. Аны чыгъармачылыкъ ызы мени кёзюме иги да тепленнген, теренине жауун ётмеген, кюнден толу жаяу жолчукъча кёрюнеди. Тёгереги уа – тау гюлле (эслегенмисиз, аланы бояулары тюзде ёсгенледен къалын болады). Мен аны уллу жолгъа да ушатыр эдим, алай фахму бийигине жаланда кесинг салгъан ыз элтеди. Бютюнда сёзюнг, тининг, дининг да ана тилинг бла бир болса.
Хар не да гитчеликден башланады. Ата-анадан. Жазыучуну  ол дуниясы бла алгъа танышсанг, андан игиси жокъду – сабийликни татлылыгъын, тазалыгъын жазмагъан, ол ариу эсгериулени жюрегинде сакъламагъан поэт дунияны  теренден  къалай билсин?!
Бала къадама – ана. Олду къанагъан тобугъунгу жуууп, байлап, башынгы сылай, кесине тартып, жапсаргъан. Андан ариу жыр ким эшитир дунияда, алгъа буруннгу, артда жюрек жараларыбызны сау этген?! «Анам, сенсе жырым», – дейди Фатима, къууанч кюнюнде, бушуу кюнюнде да таяныр къадамасына. Дагъыда:

Мен анамы жаулугъуна чырмалсам,
Башха болмай ана жылыу сынайма.
Жылларымы, жолларымы къысхартып,
Мен кесими сабийчикге санайма.
Ана жаулукъ… Аны атсам юсюме,
Анам этген тилеклени сеземе

                       Жюрек тебиуюн сездирте
Сабий журналда ишлегенимден тюйюл эсе, гитчелеге аталгъан, не аланы юсюнден жазылгъан затлагъа сакъма. Аланы излеучюме. (Китапны аллындан ахырына окъуп башлагъанладан тюйюлме, – кёзюм жаратхан жерден, ортадан, ахырындан окъуна окъуйма.)
«Сен манга ышардынг» деген бёлюмде Фатима дуния аналаны (мени да!) сюймекликлерин бирлешдиргенди. Ол сезимле энчидиле: сайламайды, сурамайды, тохтамайды, тауусулмайды, алдамайды… ёмюр-ёмюрлеге биргенге айланады. Минг-минг жылладан бери келген сынауду ол.

Сюймекликни мен береме къорлукъгъа,
Ол байлыгъым тюпсюз кёлдю сорлукъгъа.
Жашау толкъун сени уруп жыкъмасын,
Ана насып, бала, менден букъмасын!

Быллай сюймекликден туугъан назмула татлы, зауукълу болгъанларына не сёз! Сабийлиги кесими ол заманымы къайтаргъан назмучу къызны жюрек тебиуюн сеземе, ангылайма. Фатиманы «Туугъан кюнюмде» деген назмусу манга да, менича, киши жеринде туууп, Ата журтунда ёсген башхалагъа да жууукъду. Аначылыкъ этген къыргъыз амманы тилеги да бизге айтылады:

Анама: «Журтунга жол тапхын!» – деп,
Манга да: «Ал сёзюнгю ёз журтунгда айтхын!» – деп.

Ызы бла уа:

 «Туугъан элле экидиле санга, балам,
Артыкъ халал бол сен…» – дейди манга анам.

Эки да туугъан жери болгъан, бир ёмюрден башхасына атлагъан Фатиманы хар назмусу, хар сёзю да, фахмусу, хунери, жюреги, жаны да жашау бла айыралмазча байламлыдыла. Жашау а неди? – Тюненебиз, бюгюнюбюз, тамблабыз.
Ариулугъу кесине, халкъына да жау болгъан тау журтда жашайбыз биз. Фатиманы  анга аталгъан назмулары ачадыла «Кеч тюбешиу» деген китабыны эшиклерин. «Шам Къарачай» деген бёлюм Ата журтубузгъа, миллетибизге махтау, алгъыш улан сёздю, къадарыбызны юсюнден сагъыш этдирген, озгъан, келлик заманны оюмлау («Жангы ёмюр», «О, шам Кавказ», «халкъыма»…).

                                                                                          Ташлача, къатыдыла таулула
Айхайда, тауну, тюзню да бийик этген аны адамыды. Олду аны тилин, жырын, тинин, динин, тарыхын элтген. Биз таулулабыз, ата-бабаларыбыз да таулула эдиле. Жерибизде, сууубузда да ала атагъан атла сакъланадыла. Ненча къыйынлыкъ, ненча ёлет, ненча душман атласа да бери, шукур Аллахха, юзюлмеди жолубуз. Ташлача, къатыдыла таулула. Таулулача, къатыдыла ташла.  Ташлагъа аталгъан сонет къауум айырмалыды: Къадау таш, Тыпыр таш, Тирмен таш, Сын таш – бу ангылаула хар таулугъа да энчи магъана жюрютедиле.

Къаллай атла бергенди нарт ташлагъа!
Жырны кибик, къайтарырынг келеди.
Къадау, Къарча, Тыпыр, Тирмен ташлары!
Сын ташы да… ётген кюннге тёреди.

Неда:

Тыпыр ташым жашайды жюрегимде,
Жашарыкъды назмумда, тилегимде.

Тирмен таш а! Ол монглукъну, ачлыкъ келмезини белгисиди. Бютюнда бизге, биз тёлю кесибиз сынамасакъ да, къаныбызда жашап турады ачдан ёлген эгечлерибизни, къарындашларыбызны тынгылауукъ къыйынлыкълары.
Фатиманы «Эски эшик» деген балладасы адамны чач тюклерин турдургъан ачыуду. Мен биринчи аны къара сёзде, эссе жанрда окъугъанма. Жырчы къызыбыз Асанланы Кулинаны тилеги бла назмугъа салыннган эди ол. Энди айтылады, кюй болуп. Анда, мында да аны магъанасы тенг сунама – ол а фахмуну ышаныды.
Бу назмуда бешик ишлеучю къартны огъурлу сыфаты бла бирге, бушуугъа бёленип, бешик бла тауусулмагъан ушагъын этген ана келеди. Аны жашын да, туумай къалгъан туудукъларын да ёлтюрюп, бешикге къаратонлукъ келтирген окъ – ол ачы кертиликни ажымлы бетиди. Жапсарыу табылмазлыкъ ачыуну бети. Поэт тиширыу бу болумну суратлай тапхан сёзлени къуралыу халлары ауурду – ёмюрде да былай жатхан къара ташла кибик. Аланы жерлеринден тепдирсенг, дуния бузулур дерча. Ала эски халкъ жырланы эсге тюшюредиле.
                                                                                               Кёллени такъырландыргъан балладала
Баллада жанрда жазылгъан назмулары кёпдю аны. Назмучулукъ тёреде келген жигитлик хапар асламды аны дуниясында. «Къобуз» сюжет ызлы балладады. Къобузчу къыз, къарындашлары жумушларындан къайтханларын кёрсе, ала сюйген «Дёле тартыуну» согъуучу эди. Душманла-шайтанла, эки къарындашны да тутуп, илишаннга салгъанда, аны бла къанмай, эслерине тюшюп, алайгъа къобуз согъаргъа къобузчу къызны келтиредиле.

«Сокъ, жиляма. Сокъ биз сюйген тартыуну.
Дёле тартыу – бизден санга осуят, –
Деп тилелле къарнашлары эгечге, –
Шайтанлада инсанлыкъны бир уят…»

Къайдан уяталсын жарлы эгеч ала эртте тас этген адамлыкъны шайтан жюрекледе?! – Эки къарындаш, эгечлери, къобуз да жоюлдула. «Дёле тартыу» а, бу терсликге тёзер къарыуу болмай, бийиклеге чыгъып кетди, кёкге. Аны ёлтюрюр кюч жокъ эди солдатлада. Айланадыла Фатиманы баллада жигитлери – кими ол дунияда, кими мында, арабызда: сюйгени урушдан къайтмагъан акъ чепкенли къыз, тыш жерде анасын излей айланнган къызчыкъ, «бутакъларын шибля къыркъгъан терекге» ушагъан, жашлары къазауатдан къайтмагъан ана…
«Чилле жаулукъ» былай башланады:

Хар къызныча, жаулукъну да
Барды энчи жазыуу.
Кёк жазныча, акъ тангныча,
Къууанчлары, жарсыуу…

Таулу тиширыуланы жашаулары къалай ушайды бир бирге! Алыкъа къаланкъаны тюбюнден чыкъмагъан ненча келин къалдыла башсызлай! Айланады аланы тилеклери, эсгериу къанатларына къонуп… Атасыз ёсген сабийлерин аталарына ушатыргъа кюрешип, аланы къылыкъ ышанларында баш иелерин танып, беллерин къаты къысып кюрешгенле аслам эдиле  уруш, сюргюн жыллада.
Чилле жаулукъну иеси да аладанды. Бу балладада сюжет ыз уллу эпикалы чыгъарма сыйындырыр магъананы тутады: къызны эки инбашында, къанатлача бюгюле, къучакъ кере баргъан жаулукъ келинчикге ау болду да, алгъышха кирди. Къысха жомакъ эди ол. Сюйгени къазауатха кетди да:

Жангыз къалды жангы келин,
Ау жаулугъу – бойнунда.
Бюгюн-тамбла дей билмеген
Сабийчиги – къойнунда…
Таукеллиги ашыкъдыра,
Ушап тамам тау къушха,
Чилле жаулукъ, сени ючюн да
Кирди жигит урушха…
Жаш келиннге письмо келди:
Юч мюйюшю – юч жара!

Ызы бла сюргюн жолу.

«Иги жора болду жара…
Ау жаулугъум, не кёрдюк?
Айтханлары керти эсе,
Сен – кебинлик, мен – ёлюк!..»

Сюргюнню ал кюнлеринде, балаларын ачдан ёлтюрмез ючюн болгъанларын атхан эдиле таулула Азияны базарларына. Чилле жаулукъ да «Биреу къолда «къаралды». Онюч жылдан юйге тебирей, излеп тапды иеси чилле жаулугъун. Сора акъ жаулугъун, кесини «кюмюш чалыу» этген башына кёзю къыймай, къызына берди.

Чыкъды къыз да узакъ жолгъа,
Акъ жаулукъгъа бёленип,
Танымагъан ёз журтуна,
Анасыча, кёлленип.

Адамлыкъ игилик туудургъанча, жигитлик, ётгюрлюк да юлгю туудурады. Къарачайны ёкюлю Байрамукъланы Жаттай аллайланы санындады.

Къарачайны жер чеклерин, хазнасын,
Эркинлигин, юйюнг кибик, жакълагъан,
Артыкълыкъгъа, жаллатлыкъгъа жол бермей,
Халкъ намысын жанынг кибик сакълагъан….   

                                                                                               Тамата тёлюню сыйлы кёре
Не заманда да чынтты фахму башха фахмуну бийиклигине къууана келгени хакъды. Байрамукъланы Фатима сюйюп айтады жюрек ыразылыгъын миллетибизни асыл адамларына. Аны бир къауум назмусу алагъа аталады. Бу тизмеде биринчи болуп Семенланы Исмаилгъа жазылгъан назму келеди.

Олтурама мен терезе жанында,
Марал жауун тереземи къагъады.
Къулагъыма жауун таууш келмейди –
«Акътамакъ» жыр жюрегиме «агъады»…

«Акътамакъ» – сюймекликни ёмюрлюк белгиси, аяз къанатына къонуп, Минги тауну эки жанында да сюйюмчюлюк къонагъыбыз. Айта барсанг, эрикдирмеген жырыбыз, санай барсанг, бошалмагъан сюймеклик.
Къарачайны белгили жазыучусу Байрамукъланы Халиматны юсюнден айта, Фатимат эсиме аны кеси чыгъаргъан ахыр китабын тюшюрдю. Бек биринчиден, адамны ич дуниясын, тыш сыфатын окъуна Халимат, дунияны теренден танып, алай ишлейди.  Жюзле бла совет аскерчилени жашаугъа къайтарып, уруш къазауатындан кеси да сау чыгъып, ызы бла жашаугъа сюймеклик жырын айтхан жазыучуну сёзюню ажайыплыгъына, этген тилеги кёклеге жетгенине къалай ийнанмагъын?

Керим бла олтуруп, ушакъ этеме,
Назмуларында эшите ауазын.
Атамы кибик, сеземе аны
Жарсыу жюгюне жегилген жанын…
– дейди Фатима, Отарланы Керимни эсгере. Къулийланы Къайсыннга уа былай айтады:

Кюн узатхан нюр таякъча, сылайды
Сейир сёзю, башынгы тюл, жюрекни.
Жюрегингде, жазгъы кюнча, чакъдыра
Игиликге бутакъ керген терекни.

Сёзню сёнгмеген магъанасы, тылпыуу, жылыуу – жаны болгъаны ишексизди. Ол ана тилде айтылса уа – халкълыгъынгы шагъаты! Аны жюрек бла ангылагъан не къууанчды! Назмучугъа андан уллу насып къайда – жюрегинде, эсинде болгъанны айталса, окъуучула аны ангыласала, сёзюне сюйюп тынгыласала! Олду жазыучуну дуния жолларында излеми.

МУСУКАЛАНЫ Сакинат.
Поделиться: