Шахарыбыз айтхылы жырчыгъа къонакъбай болгъанды

Вокал искусствода Фёдор Шаляпиннге тенг фахму хазна табылмаз. Аны, жырчыныча, ажайыплы хунерлилигине сау дуния баш ургъанды, ол ата журтлу, битеу дуния культурада энчи ыз къойгъанды. Аны юсюнден Владимир Кодзоковну «Певцы земли родной» деген китабында да бир бёлюм барды. Биз да бу материалны анга таянып хазырлагъанбыз.

Шаляпинни искусствосуну тасхасы жаланда аны ёнюнде тюйюлдю, аны дагъыда башхалагъа берилмеген ариу тембры болгъанды. Аны эшитгенле гипнозгъа тюшгенча болгъанларын айтадыла.  Артист къайсы чыгъарманы айтса да, аны аламатлыгъын белгилегендиле тынгылаучула. Ол трагикалы, чам халлы рольланы да бирча ариу баямлагъанды.

Шаляпин опералы режиссёрча да сынагъанды кесин. «Хованщина», «Борис Годунов», «Вражья сила» эм ол салгъан дагъыда башха операла энчи актёр ансамбль, музыка бирлик, драматургия, суратлау  жасаланыулары бла айырмалыдыла.

Художестволу сейирлерини кенгликлерини хайырындан ол орус адабиятны, музыканы сурат искусствону белгили келечилери бла жууукълашханды: Чехов, Бунин, Горький, Куприн бла жан жууукъ  эди. Композиторладан аны эм иги шуёху Сергей Рахманинов болгъанды. Аны чыгъармачылыгъында ыз къойгъан суратчыла бла да къаты байламлыкъ жюрютгенди: Репин, Левитан, Васнецов, Серов, Коровин, Головин эм башхала…

Жыйырма жылны ичинде, 1917 жылгъа дери, Фёдор Иванович Кавминводланы айтхылыкъ курортларына келип тургъанды.  Кисловодскеде ол жаланда солугъан этмегенди, мында артист энчи концертле бергенди, опера спектакльледе жырлагъанды.

1917 жылда августда ол Кисловодскеде ахыр кере болгъанды. Ол кезиуде Шаляпин онеки минг адам жашагъан Нальчик слободаны да жокълагъанды.  Белгили жырчыны не театры, не концерт майданлары болмагъан бу провинциялы шахарчыкъгъа не зат келтирген болур?..

Ол соруугъа жууапны Исмаил Клишбиевни хапарында табаргъа боллукъду. «…Нальчикде реальный училищеде жаш тёлюню эстетика жаны бла юйретиу кружок ишин бардыргъанды, анда окъуучула музыка,  живопись бла шагъырейленнгендиле.  Училищеде бизни преподавательлерибиз бийик билимли адамла болгъандыла, аланы араларында французлу къыз Леонтин Зюэрис да, ол Долинскеде Софья Андреевна Закржевскаяны фатарында жашагъанды.   Эстетика юйретиу жаны бла кружокну келечилери Шаляпинни Нальчик слободагъа чакъырыргъа оноу этгендиле».

Клишбиевни айтыууна кёре, жырчыны келтирирча слободадан  айырмалы атла жегилген арба жибергендиле. Багъалы къонакъны  Нальчикде жашагъан Магомед Паштов алып келгенди.  Артист бла бирге  алаша ёсюмлю «французлу» (нальчикчиле алай суннгандыла) келгенди.  Артда ачыкъланнганды ол Шаляпинни болжалсыз антрепренери Исай Григорьевич Дворищин (петербургчу, аны бла жырчы 1922 жылгъа дери айырылмагъанды) болгъаны.

Къабарты-Малкъарны жамауатына Шаляпинни жашаууну бу кесеги, сёзсюз, сейирди.  1917 жылда 10 августда ол Кисловодскеден къызы Иринагъа Нальчикде болгъаныны юсюнден былай жазгъанды:

«…Бу кюнледе мындан узакъ болмагъан «Нальчик» деген жерге баргъанма. Бек ариу тийреди – таула бла тюзле. Къабартылыла бек ариу тюбегендиле. Мындагъы табийгъатны, бийик деменгили  тауланы сёзле бла айтып кёргюзтюрге къыйынды».

Фёдор Иванович Долинскеде бир ыйыкъ тургъанды, алгъын жыллада курорт аптека орналгъан юйде жашагъанды.  Ол кезиуде юй поляклы тиширыу Закржевскаяныкъы эди. Кюнлени биринде анда импровизациялы концерт къуралгъанды. Исмаил Клишбиев эсгергенича, Шаляпин бек жарыкъ эди, жашауундан сейир затланы айтханды, Тифлис опера театрны сахнасына къалай чыкъгъанын юсюнден хапарлагъанды.  «Ма бу тауну артында башлагъанма артистлик ишими», - дей эди артист, уллу къоллары бла ангылашыныулу белгилени кёргюзтюп.

Жыйылгъанланы тилеклери бла ол опера арияланы, халкъ жырланы да бир бир ызларындан айтханды.  Тири тау адамланы жарыкъ къууана билгенлери аны тынгылап турургъа къоймагъанды. Ол аланы тилеклери бла жырлап, жырлап… тургъанды.

Ызы бла Фёдор Иванович эр кишиледен халкъ жыр жырларларын тилегенди. «Сизни аламат табийгъатыгъызны бек жаратханма, шишликни татыуу уа алай  игиди, жырларыгъыз да, баям,  алай игиле болурла», - дегенди ол ышарып. Жыр айтылгъандан сора, Шаляпин къызыу къарс ургъанды: «Аламат! Жюрегиме жетгенди. Манга бек жууукъду, минор чыгъармаланы бек сюеме»…

Софья Андреевнаны юйюнде концертге,  Долинскеде артистни хурметине табийгъатда олтуруугъа полковник Султанбек Клишбиев, Исмаил Клишбиев, Исмаил Перхичев, Алибек Шарданов, Жангери Мирзоев, врач Измаил Шаков, врач Бекмурза Шогенов, Магомет Паштов, бийче къызла Малкъарукъланы Даута бла Фатя, Атажукъланы бийлери, Долинскийлени юйюрлери, нальчикчи Фёдор Шмаков къарындашы бла къатышхандыла.

Шаляпин Долинскеде Закржевскаяны  юйюню тапкаларында олтуруп тюшген сурат сакъланнганды. Анда француз къыз Леонтин Зюэрисни, гречкли гимназистка Скороманганы, Софья Закржевскаяны эгечинден туугъан бла бирге кёрюрге боллукъду. Бизни жерлени Шаляпин асыры жаратхандан Долинскеде дача ишлерча ол жер юлюш алыргъа умутлу болгъанын да айтадыла.

Ол ишлеге къатышхан И.К. Шикерни эсгериулеринден  жырчы атлада Сарайгорада монахлагъа баргъаны да белгилиди. Фёдор Иванович Шаляпинни Нальчикде къонакъда болгъаны эсде сакъланырча Вдадимир Кодзоковну кёп жылланы ичинде кюрешгенини хайырындан Долинскеде 1917 жылны августунда артист жашагъан юйню къабыргъасына эсгериу къанга тагъылгъанды.