Чабыу - инсанны чёрчеклигин ачыкълагъан оюн

Халкъыбызда бурундан бери сакъланып келген оюнла бла сизни андан ары шагъырей этерге сюебиз. Фольклорчубуз Таумырзаланы Далхат белгилегеннге кёре, чабыу, терк барыу, бир бирни оза, жетдирмей къачыу - адамны, жаныуарны да ажалдан къалдырады. Заманны къыйын болумлары, табийгъат жашауну жорукълары адам улуну къылыгъына, ишине терен тамгъа салгъандыла.

Артдан-артха уа ол хале-селе, адам къоркъуулукъдан чыгъа, мамыр жашау терен ыз ала келгени сайын, ырбын жашау къала, бир бирни ангылау, онг бериу жашау кертиликге бурула келеди. Ма чабышыу онгнга ол заманлада айланнгандыла эм аны гитче халкъла бир бирлери бла урушуп тургъан заманда уруш этген аскерле жаугъа къажау хайырланып келгендиле. Сёз ючюн, къаты чапхан аскерчи кесини жауун уруп, жыгъып неда ёлтюрюп, кесине уа хата этдирмей, къутулуп кетерге онг тапханды. Алай бла чабыша билген, терк жюрюген тири адамла этимли кишилеге саналгъандыла. Аллай адамны жолоучулукъда жол нёгерге, тау ичлеринде, терен къоллада жетер жерине терк жетерге амалы болгъанды.

Автор «Къарачай-малкъар халкъ оюнла» деген китабын хазырлардан алгъа кёп акъсакъ бла тюбешген эди. Аладан бири Огъары Малкъарда жашагъан Маммеланы Къурманны жашы Махти болгъанды. Таумырза улуну ушакъ нёгери 20-чы ёмюрню ал жылларында туугъанладан эди. «Онбеш-оналтыжыллыкъ жашчыкълай, биз, -дейди ол, - Агъач Башында чалгъы чалгъан заманда уллу гыбытны суудан толтуруп, терен къолдан ким алгъа чыгъар деп эришип, чабышып, чыгъыучу эдик. Сора ким артда къалса, ол кюн узуну хапарыбыз болуп турур эди. Эниге дуру бла чыгъып, ёрге уа: «Ким алгъа болур!» - деп, чабып чыгъыучу эдик. Алгъа жетген а дуруну алгъа башлай эди. Бир озгъан а дуруну алгъа башлаучу эди да, ол къуруда озгъанлай туруучу эди. Махтауну да ол алгъанлай барыр эди…»

Сора тюш азыкъгъа олтургъан заманда чабып алгъа къошха ким жетсе да, ол шапалыкъ этерге эркин эди. Уллуланы аллында шапалыкъ этип кёрюнюу, къол алышын кёргюзтген бек игиге саналгъанды эм жыйын аллында хурметлиге тергелгенди.

Ишлерин бошагъандан сора малкъарлыла ойнаргъа бла эриширге бек сюйгендиле. Аны себепли

Чабыуну тюрлюлери:

Экеу-экеу чабышыу

Жашла бла къызла бойларына бла ёсюмлерине кёре сатыр турадыла. Къыйырдан тутуп ала, экеу-экеу белгили жерге дери чабып барып, къайтадыла. Ызы бла бирси экиси. Алай эте - экишерден. Озгъанлары уа бир бирлери бла чабып башлайдыла. Ол къауум адамдан озгъаны белгили болады. Андан сора хорлагъанла бирге чабышадыла.

Къауум - къауум чабыу

Къауумла тёрт, алты, сегиз, он эм андан да кёп адамладан къураладыла. Хар къауумда хорлагъан ючюшер адам, ызы бла бирге къошулуп, чабышадыла. Андан сора бек терк чабыучуну аты белгили болады.

Айланышып чабыу

Тау элледе чабышыуну бек игиси айланышып чабышыуду. Бу чабышыуда экеу-экеу болуп, бири онг жанына, бирси уа сол жанына кетедиле. Къайтханда уа, онг жанына кетген – сол жанындан, сол жанына кетген а онг жанындан чыгъып келедиле. Ала жаланда тюбешген жерчиклеринден сора бир бирлерин кёрмегенлей, тюкюрюучю ташха дери чабышханлай келирге боллукъдула. Чабышдырыучу жингирикде тохтайды да, экеуленни эки къолу бла тутуп силдеп: «Барыгъыз», - деп ычхындырып жибереди. Ала бир белгили тийрени тёгерегине бири онг жанындан, бирси уа сол жанындан чабып кетедиле. Сора ол халда озгъанла бир бирлери бла чабышыргъа боллукъдула. Айланышып чабышыуда бир элден бирси элге башха жолла бла чабаргъа да болады. Бир тёбеден бирси тёбеге дери экиси да эки жанындан чабышып, чыгъып къайтыргъа да боладыла.

Узакълыкъгъа чабыу

Узакълыкъгъа чабышыуда бир къауум адам чабышады. Ала бир къошдан бир къошха, бир таудан бирси таугъа, бир къышлыкъдан бирси къышлыкъгъа дери чабышыргъа боллукъдула. Ол жолланы узакълыгъы да, къыйынлыгъы да бирге ушамайдыла. Ол чабышыуда сууланы, дуппурланы, агъачны, чатны, къолну, терен кырдыкны, зыгъырны юсю бла чабаргъа, чачылгъан чабырланы къолгъа алып къайтыргъа да тюшгенди.

Жууукълугъа чабыу

Жууукълукъгъа чабышханда, бир ташдан бир ташха, сабанлыкъны къыйырына дери, жолдан дорбуннга, мырыдан жангыз терекге, ёрден чабып чыгъыу – ала бары да кёз кёрген жерде болургъа керекдиле. Бу чабышыуда да ары да чабып, бери да чабып келирге керекди. Бу оюнла жаз башында неда кюзде бардырыладыла.