Саусузгъа болушхандан уллу сууап къайда?

Бизни республикада медицинада атлары айтылгъан таулу врачла аз тюйюлдюле. Бапыналаны Кемалны жашы Марат бек белгили хирургладан бириди, республикалы больницада ишлейди. Аны усталыгъына, адамлыгъына  ышанып, кёп саусузла келедиле. «Заман» газетге да пациентлери сёлешип, жюрек ыразылыкъларын билдириучюдюле. Биз ишини устасы Марат Кемалович бла тюбешип, ушакъ бардыргъанбыз.

- Медицина факультетни бошагъанла кёпдюле, артда ишлегенле аздыла, керти усталаны кюндюз чыракъ бла излерге тюшеди. Сизге  кючлю хирург болургъа, ишни эбине тюшюнюрге ким болушханды?

- Мен школда аламат окъумагъанма, алай врач болургъа уа сюе эдим. Атам не усталыкъны сайларыгъымы соргъанында, сагъыш этмей, арсарлы болмай, жууап бергеним эсимдеди. Атам а: «Ол къыйын факультетде сен къалай окъурукъса, ары кирир ючюн экзаменлени да бераллыкъмыса?» - дейди. Сора университетде ишлеген химик Гурдалиевге элтеди мени, ол жаланда бир айны ичинде окъутханы бла химиядан «юч» алгъан эдим экзаменледе, физикадан «тёрт», биологиядан «беш», сочиненияны да бек иги жазгъан эдим. Жюз бла сексен жерге эки минг бла сегиз жюз адам окъуугъа тохташыргъа кюреше эдиле. Жаланда биринчи экзаменде жети жюз «эки» бар эди.

Студент жылларымда кече жукъламай  окъугъанма. Ол къалай сейирди: школда окъуругъум келмей эди, медицинагъа жетгенде уа,  хар затны да билирге, хар затха да юйренирге итинип башлагъан эдим. Тамата курслада ординатор болуп белгили хирург Сулейман Хавпачевни къолуна тюшеме. Жаннетли болсун устазым, бюгюнлюкде мен не зат биле эсем да, андан юйреннгенме.

- Сулейман Хавпачев болмагъанча огъурлу адам эди, мен аны юйюрюню юсюнден жазгъан эдим – бир юйюрде онбир врач болгъаны бек сейир этдирген эди.

- Ол бизде ишлеген къадарда, мен устазымы къатындан кетмегенме. Сулейман «Бисмилляхий» демей, бир операцияны да башламай эди, намаз этген, хадж къылгъан адам эди. Манга жаланда медицина бла байламлы угъай, жашау дерсле да бергенди. Таза ниетли, халал адам эди. Ашыма – сууума окъуна къараучусун эсгереме, ангылай эди: ач ординаторну бир затха да юйреталлыкъ тюйюлсе. Арт жыллада Диагностика арада ишлеген эди, нек дегенде  республикалы больницада кёп сагъатланы аягъы юсюнде сюелип, операцияла этерге къарыуу жетмей эди. Мен а аны алай излей эдим ишде! Артда уа ковид болду да, устазымы ол толкъун алып кетди. Бизни жаратхан Аллахдан, атамдан–анамдан сора манга жол юйретген, болушхан Сулейман Хавпачев болгъанды. Бизни ишибизде отчётла кёпдюле. Мен эрттенликде сагъат жетиден тогъузгъа дери къагъытла жазама, ала кёпден кёп болуп барадыла ансы, азаймайдыла. Мен Сулейман Хавпачевни битеу къагъыт жумушларын этип тургъанма, къолумдан келгенича игилигин къайтарыргъа кюреше эдим. Айхай, бюгюнлюкде кесими аллай ординаторум болса, бек сюерик эдим, отчётлагъа заманымы бек къызгъанама. Жокъду ординаторум. Операция этип, саусузгъа болушсанг, заманынгы къызгъанмайса, ол бир магъанасы болгъан жумушду, отчётлада уа не магъана барды?

- Жамауатда врачланы халатларын сюзерге бек сюедиле. Сиз аны юсюнден не зат айталлыкъсыз?

- Ишлеген адамны жетишимлери да, халатлары да боладыла. Акъ халат кийгенлей,  адам хар затны да билген мёлек болуп къалмайды. Алай врачла халатла болмаз ючюн, бир  бирлери бла кенгешедиле, бир затха арсарлы болсала, консилиум этедиле.

- Юй бийчегиз бла юч сабий ёсдюресиз. Сиз хирург болгъанлыкъгъа, юйде адамларыгъыз поликлиникагъа да бара болурла, анда билимсизликни бир кере окъуна эслегенмисиз?

- Поликлиникада ишлегенлени хар бири бек кёп адамгъа къарайдыла. Арыйдыла. Бир бирде бир затны эслемей къалыргъа да боллукъдула. Бизде тамата къызгъа бир жол дарман салгъанларында,  температурасы кётюрюледи. Юч жылы бола эди. Врачына сёлешебиз да, ол а температурасын  тюшюрмегиз, дейди. Бир талай кюнден сабийни аякъчыкълары кёбюп башлагъанда, мен палах болгъанын ангылайма. Къызчыкъ реанимациягъа тюшеди, Эфендиланы Мария Къральбиевна къатындан кетмей къарагъан эди, артда да Москвада кимге барыргъа кереклисин да ол юйретген эди. Он жылны Москвагъа жылгъа бир кере учуп тургъанбыз, аурууну хорлагъанбыз. Къыз Мария Къральбиевнагъа гюлле бла жылгъа эки кере барыучу эди: медицина ишчини кюнюнде бла туугъан кюнюнде. Жаннетли болсун Мария Къральбиевна, аны да къызгъанды ковид бу дуниягъа.

- Сизнича белгили адам къаллай юйюрде ёсгени да сейир боллукъду окъуучуларыбызгъа.

- Мени эки эгечим бардыла, Мадина бла Марина. Мадина химико – биологический факультетни, Марина уа экономический факультетни бошагъандыла. Анабыз Киштикланы Таубийни къызы Назифа жау – бишлакъ базада цехни таматасы болуп тургъанды, атабыз а эл мюлкню механизациялау факультетни бошап, жетишимли ишлеп тургъанды.

Аны чертёжларына битеу сейир этиучю эдиле. Сапроматдан экзаменни берир ючюн, атама кёпле жалыннгандыла. Къысхасы, интеллигентлени юйюрлеринде ёсгенме. Мен адамлагъа не азчыкъ окъуна да болуша эсем, битеу ыразылыкъларын атама  бла анама атасала сюеме.

- Сизни республикада белгили болгъаныгъызны бир сылтауу – варикозну жайылып барыууду. Нек жайылады, не сылтауланы белгилерге боллукъду? 

- Варикоз тёлюден тёлюге ётген аурууду. Къарагъыз штангистлеге: барысы да  андан къыйналыргъа керекдиле, алай ол  аланы араларында аз тюбейди. Жарсыугъа, бу ауруу жайылып барады. Нек? Семиз адамланы санына  жер  башында къошула  баргъанын барыбыз да кёребиз. Кёпле ишде сагъатла бла тепмей олтурадыла неда сюеледиле. Ол а иги тюйюлдю.

Мени алты-жети сагъатны,  сюелгенлей, операция этген кюнлерим боладыла.  Ол да  хаталыды саулукъгъа. Жюрюрге керекди,  жаяу кёп айланыргъа. Алай  варикозлары болгъанла  тауланы тёппелерине ёрлерге кюрешмесинле, тюз жерде айлансынла. Бассейн да игиди.

- Не багъыу амалла  бардыла?

- Кёбюсюнде операция  этилинеди. Алай  андан сора да, адам саппа-сау болуп къалмайды, кесин бир мардаланы чегинде жюрютюрге керекди. Сёз ючюн, тютюн, аракъы ичерге жарамайды, чибижини да ашдан кетерирге керекди.

- Специалистге барыргъа  кереклисин адам къалай билирге боллукъду?

-Саусузну аякълары кёбедиле, ауруп  башлайдыла. Ишде бир кесек айланыргъа тюшсе, ачытып  тохтайдыла. Кёпле:  «Аякъларым ташлача ауурладыла»,-дейдиле. Варикозну хатасындан, шаугютлеге кислород жетмей башлайды. Сора дагъыда тамырлада не ары, не бери бармагъан къан ууланады, аны ючюн тёгерегинде шаугютле да жара болуп башлайдыла. Дагъыда  варикоз багъылмаса, ёпкелеге баргъан  тамырлада къан  тугулла къуралып къалыргъа  болады.

- Ауурлукълары болгъанлада да варикоз кёп тюбейди. Ала кеслерин къалай жюрютюрге керекдиле?

- Эркин  чурукъла,  тарлыкъ этмеген   кийим керекдиле  аллай саусузгъа. Къанлары тыйгъычсыз жюрюрча. Чюйтабанланы сюеме деп, къаты болгъанла уа тёрт сантиметрден бийик киймесинле. Варикоздан сакъланыргъа сюйгенле къанлары эркин жюрюрча  кийимни сайларгъа керекдиле.

Бизни къалай жашагъаныбыз бла саулугъубуз байламлыдыла. Сёз ючюн, адам жюреги къыйналып жашай эсе, къан тамырларында къан гумулукла боладыла. Саулукълу болама деген жашаугъа къууана билирге керекди!