Хар миллет кесини бетин сакълаялса, дуния да бай болур

Бир-бир адамлагъа къарасанг, къайсы миллетден болгъанларын билип къояса. Башхаланы уа ангылаялмайса. Чынтты таулу адамларыбыздан бири Тёбен Чегемде Шауаланы Махмутну жашы Сафарды. Ол ветеранланы организациясыны таматасыды, къыркъ жыл а сют ферманы башчысы болуп тургъанды, кёп кере райсоветни депутаты да болгъанды. Жабелланы Далхатны къызы Зубайда уа, Сафарны юй бийчеси, университетни тарых факультетин  жетишимли бошап, школда элли эки жыл ишлегенди, бусагъатда да урунады. Сафар бла Зубайда  юйюр къурагъанлы къыркъ беш жыл болады, экиси да адепли, таулу адетлени-тёрелени тутхан, ишден тоя билмеген, ариу юйюр ёсдюрген керти таулу адамладыла.

Жаны сау бош турмаз

«Билемисиз, хар заманны да кесини иги, осал да жанлары болады. Биз совет заманны адамларыбыз, не десек да, анда кёп тап къуралгъан затланы оюп,  бусагъатда уа жангыдан къурай турадыла, - дейди Сафар. – Сёз ючюн, СССР болгъанда, жаланда мени фермамда эки жюз ийнек бар эди. Битеу да юч фермада уа бир минг бла жети жюз ийнек, тёрт жюз бла элли ат, тогъуз минг къой. Токъсанынчы жыллада хар зат оюлду, энди уа фермер мюлкле жангыдан къурала турадыла…Фермамда жети сют сауучу, беш малчы, бир шапа ишлей эдиле. Ачыкъ айтайым: мен ишлеп тургъанма, сабийлеге асламысында аналары къарагъанды».

Зубайда школда алгъа тарыхдан дерсле берип тургъанды, бусагъатда уа сабий садда ишлейди. «Мен къыралыбызны, элими, халкъымы да бек сюеме. Шёндю патриотизмни юсюнден кёп айтадыла. Алай мен ишлеген жыллада Уллу Ата журт урушха тёрт дерс бериле эди, ол бек азды. Баям, аны ючюн тюрленип тура болурла тарыхдан окъуу китапла, - дейди Зубайда. – Сабий садда да бардыла кёп сагъайтхан, къайгъыртхан затла. Биринчиден, тилни билмегенле, экинчиден, жырларгъа, тепсерге сюймегенле – юйде ислам динни тутхан ата-аналаны сабийлери. Биз да этебиз намаз, мени акъылыма кёре, сабийлени не жаны бла да айнытыргъа керекди. Музыканы да билсинле не зат болгъанын, суратлау искусство бла да шагъырейленсинле, илмуланы дунияларында да этсинле биринчи атламларын, сора ёсюп, исламны ангыларча болсала, ол жюреклеринде жерин алса, ол заманда  динлерине кёре кийиннген да этерле, жашауларын да къурарла. Заманланы тенглешдиргенде, мен да айтайым: Совет Союзну заманында адамла намыслыла эдиле. Устаз келгенде, окъуучула бёрклерин теше эдиле. Алгъын устазны жолун уллула да, гитчеле  да кесмей эдиле, аллай бир хурмет этиучю эдиле! Сора къартлагъа сабийле, кеслери ыразылыкълары бла  барып, болушхан тёре да жюрюй эди. Бир бирге хурмет, сюймеклик болгъан заман эди ол, бусагъатда уа сууукъдула бир бирге. Аны бла бирге  адеп, адет къарыусузуракъ болгъаны баямды. Дагъыда бир жангы шарт: ана тилибизде юйде  кёпле сёлешмейдиле. Ол мени бек жарсытады. Таулула таулулай къалсала сюеме! Сабий садда балачыкъла Мечиланы Кязимни, Къулийланы Къайсынны назмуларын кёлден айтсала, алай къууанама! Тилибиз сау къадарда, тёрелерибиз да жюрюрюкдюле. Бирле тилибиз ёлгенликге, биз таулулай къаллыкъ сунадыла. Ол алай тюйюлдю. Малкъар тил ёлсе, биз таулула боллукъ тюйюлбюз, аны ангыларгъа керекбиз».

Ахшы умутла

«Юйюр къалай къурагъан эдигиз?» - деп сорама Сафаргъа. Ол бу соруугъа артыкъ ыразы да болмайды, алай мени муратым а иги юйюрле къалай къуралгъанларын билиудю.  Тергеулеге  кёре,  бусагъатда бизни республикада хар экинчи юйюр чачылады, элли процент – ол бек кёпдю. Алгъын жаш адамла: «Жашауларыбызны байлайбыз»,- деселе, кертиси бла да байлай эдиле. Бусагъатда уа ол сёзледе кёбюсюнде бир деп бир магъана жокъду.

«Бизни къоншубуз Къалабекланы Ануар эди, - деп башлайды Сафар. – Муну  анасы да Къалабекладанды, сора ол студент болгъан кезиуюнде жууукъларына келиучю эди. Мени ол кезиуде отуз жылым толгъан эди, анабыз: «Юйдегили бол», - деп тура эди. Анамы ыразы этерге сюе эдим, аны къуруда къайгъырып тургъаны жюрегими къыйнай эди. Сора 1980 жылда онючюнчю январьда тоюбуз болады».

«Биз да айтханлай турабыз Ахматха, айып эт, ол ашыгъа эсе», - деп къошады Зубайда. Ата бла ана сабийлери бийик билим алып, ишлегенлерине ыразыдыла, Марат бла Альфия юйюрле да къурагъандыла. Алай къол уста, бичакъла эте билген, бизнес бла да кюрешген фахмулу Ахмат а ашыкъмайды. «Да Ахмат алыкъа жашды», - дейме мен. «Къартды демейме, алай тынч ёлюрге сюеме, къатында адамы болгъанын кёрюп, - дейди Зубайда уа. – Мен келинни тыш адамгъа санамайма, къызымча кёреме. Туудукъларымы ёсдюрген келиним ючюн жанынгы бер деселе, арсарсыз, берликме. Энди Ахмат да, Аллах айтса, келин келтирир деп турабыз».

Сабийле, туудукъла

Шауаланы юйюрлери бирге жыйылыргъа бек сюедиле. Сафар бла Зубайда да ол кюнлени сакълайдыла. Сабийледен  эсе туудукълагъа тансыкъ боладыла. Марат МЧС-де ишлейди, бал батманлары да бардыла. Эллиле аны балын сюйюп аладыла. Альфия, анасыча, тарых факультетни бошагъанды, бусагъатда асламысында кесини сабийлерине къарайды. Ахмат а, башында айтылгъаныча, чынтты устады, аны бичакъларын кёрмючледе кёрюрге боллукъду. Кесини тракторлары барды, техниканы билген, кеси кесине бизнес къурагъан фахмулу адамды.

Жарсыугъа, жашау жомакъ тюйюлдю. Сафар бла Зубайда  къыйынлыкъ да кёргендиле: жетинчи классны бошагъан жашчыкълары  Мурат суугъа кетип ёлгенди. Сабийни ачыуундан уллу ачыу жокъду дунияда, алай Сафар бла Зубайда не кюйген кюнлеринде да Аллахха дау этмегендиле. Сафарны аппасы таулуланы бек сыйлы, хурметли адамларындан бири  Шауаланы Дауут хажиди. Аны ючюн  къыйын кезиулеринде Сафар бла Зубайда  динде болушлукъ тапханларына сейир этерча тюйюлдю. Жууукъла-тенгле да билеклик этгендиле. Сафарны тамата эгечи Фатимат университетде устазды, белгили суратчы Акъкъызланы Керимни бла врач Фирюзаны анасыды. Къарындашы Сагъыт телемеханикада ишлеп тургъанды, жаш бла къыз ёсдюргенди. Экинчи эгечи Халимат  а Мечиланы Таукъанны келиниди.

Зубайда да уллу, иги юйюрде ёсгенди: алты къыз бла бир жаш. Не заманда да бир бирлерин билген адамладыла. «Адам байлыкъдан сора жокъду байлыкъ дунияда, - дейди Зубайда. – Жаннетли болсунла, кетгенлерибизни ызларын сабийледе кёребиз. Атам къол уста болуучу эди, кёресиз да, Ахмат да къол устады. Ата жанларындан  аппаларыны атасы Шауаланы Дауут хажини ызы да эсленеди: уллу жаш Къуранны алтынчы классдан бери окъуйду. Тёлюден тёлюге келген затланы сакъларгъа керекди. Таматаларыбыз уллулагъа намыс этгендиле, кеслерин бийикге кётюрмегендиле, къоншула бла тап жашагъандыла. Бардыла юлгюлерибиз, Аллахха шукур. Ала чолпу бла жыйгъанны, челек бла тёкгенлей этмеселе энди ёсе тургъанла. Нарт сёзлерибизни, жомакъларыбызны, таурухларыбызны кёл салып окъуюкъ, анда бизге болушурукъ кёп акъылла бардыла».

…Къалай насыпды  халкъыбызда тутхучлу, иги юйюрле болгъаны. Санлары жылдан-жылгъа кёбейсин.