Баш ышанлары – кишилик бла огъурлулукъ

«Хош болугъуз, Григорий Савич бла Наталья Михайловна! Сизге Узакъ Востокдан къызыл аскерчини саламын иеме! Сау-саламат тургъанымы юсюнден билдиреме, сизге да, устазларыма бла насийхатчыларыма, ырахатлыкъ тежейме.

Биз шёндюгю аскер техникагъа юйрене турабыз эмда къырал башчыларыбызны буйрукълары бла душманнга къажау сюелирге, аны кеси жеринде окъуна ууатыргъа хар заманда да хазырбыз.

Мени адеп-къылыкъгъа юйретгенигиз, манга къайгъыргъаныгъыз ючюн да сизге жюрегимден ыспас этеме. Кесигизни юсюгюзден жазарыгъызны тилейме. Мында тургъанлыгъыма, устазларым, насийхатчыларым бла да, колхозум, колхозчула бла да байламлы болгъанымы сезип турама. Кесигиз билгенликден, Узакъ Восток сууукъ, къыйын, алай а бек ариу эмда монглу жерди. Алай биз сууукълукъну сезмейбиз: бизни битеу совет халкъны сюймеклиги бла къайгъырыуу жылытады.
Салам бла, сизни сохтагъыз  Ёзденланы Ёзден!»

Ма бу уллу болмагъан письмо «Социалист Къабарты-Малкъар» республикалы газетде 1940 жылны 23 февралында «Юзюлмезлик байламлыкъ» деген ат бла басмаланнганды.

«Ол, къалай эсе да, мени жюрегиме жетгенди. Устазларына аллай уллу сюймеклик эмда ыразылыкъ бла жазгъан жаш адамны къадары къалай болгъан болур, деген соруу келгенди акъылыма. Ким биледи, артда ол аланы ызларын тутуп, устаз болуп ишлеген эсе уа? – деп жазгъанды бизге Махийланы Азиза. – Насыпха, тёгерегибизде огъурлу адамла кёпдюле. Мен Ёзденланы Ёзденни юсюнден  быллымчы жаш, тарыхчы Ахматланы Заургъа билдиреме. Ол а Ёзден улуну  Быллымда жашап тургъан къызларыны бири бла танышдырады мени. Аны уа атасыны письмосуну юсюнден хапары да жокъ эди, билгенинде уа, жюреги къозгъалады. 

Алай бла Ёзденланы Ёзден Быллымда 1921 жылда Бакка Жанхотовични бла Нисо Аброкованы уллу да, иш кёллю да юйюрюнде туугъанды. Аны  Заурбек, Рамазан, Хамзат деп къарындашлары,  Шарипа деп эгечи да болгъандыла. Жарсыугъа, Бакка Жанхотович жашаудан эртте кетгенди, аны юйюрюне тукъум саулай да къайгъыргъанды, ырысхы, сёз бла да себеплик этгендиле.

Гитче Ёзден школгъа сюйюп жюрюгенди, аны жолну узакълыгъы, хауа болумла да тыялмагъандыла окъуудан. Ол билимге бек итиннгенди, устазларын да жаныча кёргенди. Къайгъырыулу болгъанлары, кёп билгенлери ючюн да алагъа уллу хурмет этгенди, намыс-сый бергенди. Орус тилни дерслерин а жашчыкъ барысындан да бек жаратханды. Аны терк билиу бла устазланы къууандыргъанды.

Жети классны чёрчек жашчыкъ айырмалы бошагъанды. Энди колхозгъа болушургъа керекди, сора Къызыл Аскерге да барырма, андан къайтсам а, билим алырма да, устазларымча болурма», – деп умут этгенди Ёзден. Таматала да аны дурус кёргендиле, анга  колхозда  не тюрлю жумушну да ышаннгандыла. Маданият-жарыкъландырыу ишни къураргъа да буюргъандыла. Сау кюнню ишлеп арыгъан колхозчула ингирикде клубха ашыгъып келе эдиле. Анда уа кюлкюлю эмда башха сахна оюнчукъла, колхоз жашау бла байламлы чамла сакълай эдиле аланы. Кёп жаш адамла жырда, тепсеуде хунерликлерин кёргюзтгендиле, алай а тепсеуде Ёзден улугъа жетген  жокъ эди. 

Аны аскерге кетер заманы да жетди. Ол Хабаровск крайгъа тюшгенди. Анда уа солдат нёгерлери аны орус тилни бла орус адабиятны уста билгенине, Пушкинни, Лермонтовну, Шевченкону назмуларын орусча угъай да, малкъар эмда къабарты тилледе да окъугъанына сейир этгендиле.

Жашны уа юйде ашыгъып сакълагъандыла, аскер къуллугъуну болжалы тауусур кюнлени санап. Алай аны бла тюбеширге буюрулмады: Уллу Ата журт уруш башланды. Алгъа  ол 165-чи мараучу полкда къуллукъ этгенди, ызы бла 327-чи миномёт полкну къауумунда 1945 жылгъа дери немисли фашистле бла сермешгенди. Алай анга уруш 1947 жылда бошалгъанды: ары дери ол 157-чи мараучу полкда  батареяны старшинасы болуп тургъанды. Этген жигитлиги эмда батырлыгъы ючюн ол Уллу Ата журт урушну ордени эмда кёп майдалла бла саугъаланнганды. Аланы араларында «За победу над Японией» майдал да болгъанды. 

Аскерден  къайтхандан сора, Ёзден улу жууукъларын излегенди эмда аланы Къазахстанда, Павлодар шахарда, тапханды. Кёп да турмай «Павлодарсоль» предприятияда урунуп башлайды. Анда къысха заманны ичинде арый-тала билмеген, низамлы таулу жашны цехни таматасына саладыла. Мында Ёзден улугъа билимли, адепли эмда къайгъырыулу башчы болгъаны ючюн уллу хурмет этгендиле. Ол кеси уа чынтты  орус устазладан билим алгъанын дайым айтыучу эди.

Цехни таматасы урунууда бийик жетишимле болдургъаны бла къалмай, уста тепсегени бла да сейирге къалдыра эди. Кёп сыйлы грамоталарыны араларында (биринчилери уа 1951 жылда окъуна берилгендиле) быллай бири да барды: «Павлодарсоль» трестни сменасыны таматасы, 1955 жылда элледе художестволу самодеятельностьну область эришиулерине къатышхан Ёзденланы Ёзденни кавказ лезгинканы уста тепсегени ючюн грамота бла саугъаларгъа». Эсгериулеге кёре, ол аны шинтик юсюнде тепсегенди. 

Цехде кёп миллетлени келечилери уруннгандыла: оруслула, къазакълыла, немислиле, украинлыла, греклиле, поляклыла, татарлыла…  Ала таматаларыны къыйын къадарыны юсюнден билгендиле эмда аны кишилигине бла сабырлыгъына сейир этгендиле. 

Ёзден улу жашагъан жеринде, Лозов районда, депутатха да айырылгъанды, жашау журтладан бла жолладан башлап, жаш адамланы окъуугъа жибериуге, производствогъа ишчилени юйретиуге дери да кёп магъаналы жумушла тындыргъанды. Аны не заманда да уллу жюрек жылыулукъ бла эсгергендиле, ыспас этгендиле, письмола жазгъандыла, телефон бла сёлешгендиле, къонакъгъа чакъыргъандыла.

Туугъан журтуна Ёзденланы Ёзден 1962 жылда къайтханды, элинде тюрлю-тюрлю ишледе, асламысында уа малчылыкъда, уруннганды, дайым махталып тургъанды, кёп кере да саугъаланнганды. 

Сабийлери, ала уа къызчыкъла болгъандыла, аны кёп билгенине, хар затха эс бургъанына, хатыны ариулугъуна, бек башы уа – жашаугъа уллу сюймеклигине сейир этгендиле эмда сукъланнгандыла.

Элде аны ариу тепсегенини юсюнден айта, урушну, урунууну да ветераныны алай женгил тепсегенине ийнаннган къыйын эди, дейдиле. Дагъыда аны таныгъанла ол «Жуковну» майдалын алгъанда, аны ыспас кёз жашларын унуталмайдыла.

Ветеран жаланда бир затны кюсегенди: «Мамырлыкъ болсун, битеу саугъала уа жигер урунуу ючюн берилсинле!». Къалай иги боллукъ эди урушну отун сынагъан, урунууда жигерлигин кёргюзтген ол огъурлу адамны бу сёзлери толсала!»