Сталинград сермешде совет аскерлени хорламы гитлерчилеге къара кийдирген эди

2 февральда Россейде аскер махтаулукъну кюню белгиленеди. Байрам 1943 жылда совет аскерле  Сталинград ючюн къазауатда фашистлени жокъ этгенлерине аталып тохташдырылгъанды.  Бу сермешни биринчи бёлюмю 1942 жылда 17 июльдан 18 ноябрьге дери баргъанды. Шахар душмандан 1943 жылда 2 февральда эркин этилгенди.  

Шартла 

Сталинград ючюн къазауат Уллу Ата журт урушну тарыхында бек къанлы, кюйсюз сермешге саналады – ол 200 кюн баргъанды. Шахарны тийресинде  фронтну узунлугъу 520 километрге жетгенди ал кезиуде, артда ол 800 километрге дери созулгъанды. 
Белгили  шартлагъа кёре, Сталинград ючюн сермешде эки миллион адам жоюлгъанды. Бир-бир тарыхчыланы  оюмларына кёре уа, ол андан да кёпдю – юч миллион.  

Фашист аскерле шахарны эки ыйыкъны ичинде къолгъа этерге хазырланнгандыла.  Болсада душманны муратлары Волганы тийресинде ууатылгъандыла. Сталинград сермешде совет аскерлени хорламы халкъла аралы магъаналы болгъанын айтырчады. Андан сора фашизмни хорларгъа онг болгъанына ийнанып, кёп европалы къыраллада гитлерчилеге къажау кюрешни кючлегендиле. Германияда уа юч кюнню бушуу баргъанды, Сталинград сермешде совет аскерлени хорламы гитлерчилеге къара кийдиргенди. 

 Хар не да фронтха!

Биз алгъын жыллада газетни бетлеринде басмалагъан  статьялада Сталинград  сермешни тарыхыны, Павловну юйюню, гитлерчи генерал Паулюс жесирге тюшгенини, къазауатны башха шартларыны юслеринден жазгъанбыз. Бу жол а Хорламгъа мамыр адамла салгъан къыйынны юсюнден билдирирге сюебиз. Бу къурчдан да къаты шахарны къорууларгъа аскерчиле бла тенг шахарчыла да тургъандыла: абаданла, тиширыула, сабийле да!

 Сермешле шахарны чеклерине жууукълашханда, коммунист партияны область комитети инсанлагъа: «Къызыл аскерчилени кийимле, чурукъла бла жалчытыугъа  къолдан келгенни этейик!»-деп чакъырады. 1942 жылны ахырына дери сталинградчыла фронтха жылы чындайла, къол къапла, тонла, валенкала ашыргъандыла. Архив шартлагъа кёре, урушну кезиуюнде Сталинград область халкъ фронтха 1,2 миллион кийим ашыргъандыла. 

Шахарчыла бла эллиле жаралы болгъан аскерчилеге къан да бергендиле. Сёзге, Коростино элде 32 донор болгъанды, Котовода жашагъанла уа 29 литр къан бергендиле, Нижние Коробки элден адамла  уа – 27 литр.

Сталинград областьны   Палласовское районну жерчилери бу кезиуде къыралгъа 1 миллион пуд будай, 72 минг пуд эт, 2,6 миллион литр сют, 63 минг килограмм жюн бергендиле. Областьны колхозларында бла совхозларында 100 минг школчу уруннгандыла. Пионерле эрттенден ингирге дери бичен этгендиле, маллагъа къарагъандыла, ийнек саугъандыла.

Фронт Клетской элни тийресине жетгенде уа, эллиле бир кечеге будайны къоркъуусуз жерге чыгъаргъандыла. Къумурсхалача, тизгиннге туруп, сабийле, абаданла, тиширыула будай бла челеклени къолдан къолгъа берип ташыгъандыла. Бир жанында 5-6-жыллыкъ сабийчикле да къалмагъандыла, ала будайны сют бидончукълада элтгендиле. Ма алай бла бир кечеге 770 минг центнер будай душманнны тонауундан сакъланнганды.

Жашауну жолу

Аш-суу, жылы кийимле бла бирге фронтха къоруулау мадарла да керек болгъандыла. Областьны халкъы жигитликни юлгюсюн Владимировка-Паромная темир жолну ишлеген кезиуде кёргюзтгендиле.  

Темир жолну узунлугъу 180 километр болгъанды. Кюн сайын къурулушха 8 минг мамыр адам чыкъгъандыла, аланы тёртден ючюсю тиширыула, школчула болгъандыла. Ала кюннге 10-12 сагъат ишлегендиле, душман самолётла башларындан топла атханда да!   

Жолну биринчи кесегин 72 кюннге битдиргендиле, 1941 жылда 27 декабрьде уа аны хайырланыргъа бергендиле. Алай бла Сталинградны «жашау жолу» бла фронтха сауутла, техника, аскерчилеге аш-суу ташып башлагъандыла. 

Жыл санларына къошуп

Белгили совет жазыучу Борис Полевой Сталинград ючюн къазауатны кезиуюнде танк заводда болгъанды. Ол кёргенини юсюнден былай жазгъанды: «Цехледен биринде иш къыстау барады. Ишчиле душман чачдыргъан совет танкланы жамайдыла. Аскерчилени къатында ишчиле, аланы арасында уа сабийле бардыла. Ала шошлукъда, къашларын тюйюп, башхагъа бёлюнмей ишлейдиле…». Акъылбалыкъ болмагъанла заводда ишлерге тилекле жазгъан кезиуде жыл санларына къошхандыла. 
Урушну биринчи кюнлеринден областьны жамауаты, аланы арасында уа  сабийле да, танкланы бла самолётланы ишлетиуге ахча жыйып башлайдыла.  «Жигит Сталинград» эскадрильяны къураугъа эллиле 19,6 миллион сом жыйгъандыла. Дагъыда   «Сталинград осоавиахимовец» танк колонна да къуралгъанды. 

Жигитле 

Сталинград ючюн къазауатха Къабарты-Малкъарны 600 жашы бла къызы къатышхандыла. Огъары Малкъардан Мисирланы  Шаухал, Кашхатаудан Хоханаланы  Баттал, Расулланы Мурадин къазауатны кезиуюнде жигитликлери ючюн «Сталинградны къоруулагъаны ючюн» майдалгъа, кёп башха саугъалагъа тийишли кёрюлгендиле. 

Таулу халкъны закий поэти Къулийланы Къайсын да «Сталинградны къоруулагъаны ючюн» майдалгъа тийишли болгъанды. Тамата сержант Къудайланы Шамшудин танкланы атыучу 76-миллиметрлик топну командири болгъанды. Аскерчи  Ахшаякъланы Биязуркъа уа мараучу эди. Бёзюланы Ахмат миномёт батареяладан бирине башчылыкъ этгенди. Бу къанлы урушха дагъыда Черкесланы Сарыбий, Батчаланы Мута, Ностуланы Магомет, Махийланы Магомет, Таукенланы Хасанбий, Элсюерланы Кёккёз, Атмырзаланы Магомет, Тохаланы Аныуар, лейтенант Бийчеккуланы Хаджи-Мурат, тамата лейтенант Гуртуланы Магомет, къарындашла Тейрикъулланы  Амырхан бла Апон эмда кёп башха жерлешлерибиз къатышхандыла. 

Бызынгыдан Холамханланы Мухарбек 1943 жылда сентябрьде Сталинград ючюн баргъан атышыуладан биринде жаралы  болгъанды.  271-чи гвардий мараучу полкну 88-чи мараучу Къызыл Байракълы дивизиясыны топну заряжающийи гвардий аскерчи Холамхан улу артда Ковель шахар ючюн къазауатда кёргюзтген жигитлиги ючюн «За отвагу»  майдалгъа тийишли кёрюлгенди. Аны командири 1944 жылда октябрьде чыгъаргъан саугъалау къагъытда былай жазылыпды: «Душманны къоруулау ызын чачхан кезиуде Холамханов атышыуну къурап, аскер бёлюмню алгъа барыуларын жалчытханды. Ол кеси душманны эки подразделениясыны аскерчилерин жокъ этгенди…». 

Чочуланы Магомет фронтха урушну ал кюнлеринде кетгенди. Ол Сталинград ючюн къазауатха къатышханды, Украинаны душмандан эркин этгенди. 1943 жылда командование атлы-механизацияланнган къауумну къурайды, анга уа эм батыр аскерчилени жыйышдыргъандыла. Биригиуге  таматалыкъны Совет Союзну эки кере Жигити Исса Плиевге ышаннгандыла. 

Атлы-механизацияланнган къауумда Магомет Польшаны, Румынияны, Чехословакияны къоруулагъанды, Германиягъа дери жетгенди. Урушда кёргюзтген батырлыгъы ючюн Чочуланы Хананы жашы Магомет Ата журт урушну орденини 2-чи даражасына тийишли болгъанды, «Батырлыгъы ючюн», «Германияда хорлам ючюн» майдалла бла саугъаланнганды. 

Туугъан журтубузну душмандан къорууларгъа кеслерини ыразылыкълары бла баргъанланы арасында Кёнделенден Улакъланы Хамит да болгъанды. Хамит письмоларындан биринде былай жазады Сталинград ючюн къазауатны къыйын кюнлерини юсюнден: «Тюнене атышыу къызыу болгъанды. Бизни расчёт тюзюнлей атып, душманны машинасын чачдыргъанды – 30 аскерчиси бла. Душманны кёп бармай Сталинградда жокъ этеригибизге, аны къыралыбыздан къыстарыгъыбызгъа  ишексизме. Туугъан журтубузну немисли душмандан тазаларыкъбыз…».

Гитлерчиле бла къазауатда кёргюзтген батырлыгъы ючюн Улакъланы Хамит  Ата журт урушну орденини 2-чи даражасы, Къызыл Жулдузну ордени, «Кишилиги ючюн», «Сталинградны къоруулагъаны ючюн», «За боевые заслуги», «Праганы къоруулагъаны ючюн» майдаллагъа тийишли болгъанды.  

Огъары Басхандан Теммоланы Жюнюсню жашы Муссаны Уллу Ата журт уруш башланнган кезиуде  зенит топланы расчётларына командир этедиле. Ол  Сталинградны  хауа къоркъуусузлугъун жалчытханды. Теммо улуну аскерчи  хунерини, сынаууну хайырындан 1942 жылда 23 августда совет аскерчиле Сталинградны къоруулау сермешледен биринде душманны ууатадыла.    

Андан сора газетледен биринде Теммо улуну юсюнден «Кавказны жашы» деген ат бла статья басмаланады. «Болмагъанча къудуретли, ариу табийгъатлыды Кавказ. Анда жашагъан халкъла уа азатлыкъны сюйгенле, жигитле эм ёхтемледиле», - деген сёзледен башланнганды ол.  

Сталинградны хауа къоруулауну къызыл байракълы корпусуну 1077-чи зенит-артиллерия полкуну тамата сержанты Теммоланы Мусса 1943 жылда 23 майда «Кишилиги ючюн» майдал бла саугъаланнганды. «Зенит расчёт бла бирге къыйын болумгъа тюшгенде, топ атыуну тохтатмай, къаты бардыргъанды. 1942 жылда 23 октябрьде душман бомбардировщикле топланы тохтаусуз атханда, тамата сержант Теммоевни башчылыгъында аскерчилени къаууму «Ю-87» самолётну агъызгъанды. 

Гвардий сержант Биттирланы Магометни жашы Сандулек (аны тюз аты, баям, башхады, болсада архив документледе былай жазылыпды) да «Сталинградны къоруулагъаны ючюн» майдалгъа тийишли болгъанды.  33-чю гвардий мараучу Севастополь дивизияны командирин жюрютген шофёр Биттир улу урушда кёргюзтген батырлыгъы ючюн дагъыда Къызыл жулдузну ордени, Ата журт урушну орденини 2-чи даражасы, «За боевые заслуги» майдал бла саугъаланнганды. 

Кёнделенден Энейланы Хамзатны жашы Мухажир Ата журтубузну фашистледен къорууларгъа кеси ыразылыгъы бла кетгенди. Ол Сталинградны эркинлиги ючюн къанлы къазауатха къатышханды, анда кёргюзтген батырлыгъы ючюн «За Отвагу» майдал бла саугъаланнганды. Ахыр сермеши уа  Курск ючюн болгъанды. Таулу жашны аскерчи къадары къысха эди, болсада ол бизни мамыр жашауубузну сакълагъанды, аны аты ёмюрлюк болгъанды. 

Мухажир бла Къудайланы Шамшудин Сталинградны къоруулау сермешге бирге къатышхандыла. Эней улу ол къазауатда кёргюзтген батырлыгъы ючюн «За Отвагу» майдал бла саугъаланнганды. Аны бу батырлыгъыны юсюнден «Память народа» деген сайтда басмаланнган документде былай айтылады: «Энейланы Мухажир 1943 жылда 22 январьда Сталинград областьны  Воропоново элини эркинлиги ючюн сермешде, душман къаты от бардыргъанына да къарамай, топланы мычымай келтирип, батареягъа немислилеге къажау сермешни тохтатмазгъа онг бергенди. Алайда душманны контратакасы тохтатылгъанды». 

Жигит аскерчилерибизни атлары Мамаев курганда мемориалны мермер ташларында жазылыпдыла. 

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: